МАХТИНИ ТЕРЕГИ

Хапар

Жай кюнлени биринде, ишлеген жериме биреулен сёлешеди. Телефонну алып тынгылайма. Ол былай дейди: «Сен ташланы, агъачланы, жер-суу атланы юслеринден жаза тураса. Бизни элде «Махтини тереги» деп барды, уллу балли терекге айтадыла алай. Аны юсюнден да жазып, газет окъуучулагъа билдирсенг эди. Аны хапарын айтырыкъла уа эл башында ныгъышда олтургъан къайсы акъсакъал да. Ныгъыш бош болмайды, кюнню не заманында барсанг да, алайда адам болады».

Гитче машинам бла ашыкъмай сагъат чакълы жол барама. Жол жанларында табийгъатны ариулугъуна да къарай, машинаны радиосуна да тынгылай, къарап-къарагъынчы, барыр жериме жетеме. Элге киргенде, уллу орам бла башына ётерге керекди. Орамны эки жанында къызыл кирпичден тюплю-башлы юйле, состар ташдан къаланнган ариу хунала. Алагъа да къууана-бардыла эллерибизде керти устала деп, ныгъышха жетеме.

Алайда жыл санлары келген къауум эр киши олтурадыла. Машинадан тюшюп, салам береме, сора жумушуму алагъа айтама. Аладан бири, баям, ол барысындан да таматаракъ болур эди: «Оллахий, бек тап келгенсе. Махти деген киши ма  бу кесиди. Терек да узакъда тюйюлдю. Алайда  малла кютген жерде жангыз сюелген терек олду. Махти, жашны терекге элт, хапарынгы да айт»,- дейди.

Сора ныгъышчыладан орта бойлу акъсакъал турады. «Энди ол эртте болгъан ишди. Аны аллай бир сейири да болмаз. Алай узакъ жол келгенсе, кел ызымдан», - дейди.

Экибиз да элден чыгъып, тёшлю, сыртлы жерле бла бир къычырым чакълы барабыз. Ол онг жанымда бираз алгъаракъда, мен да аны ызындан. Бираздан жетдик балли терекге. Бек бийик терек, аны тёгереги ариу къыртишди, арлакъда къауум мал отлай турады. Аладан да бираз арлакъда узун журтла кёрюнедиле,  ёрге жанлары уа  къалын орман. Ары дери тёгерек ачыкъды.

Нёгерим терекни къучакълады, сылады. Бир затла да айтды. Аны айтханын ангылагъанча, тардан келген аяздан терекни бутакълары чайкъаладыла, чапыракълары бир бирлерине тийип, шыбырдадыла. Махти алайда жерге олтурду, сора хапарын башлады.

- Бу балли терекни сабийлигимден бери билеме. Жаз башында бек алгъа бу чагъар, тюз да акъ къурмач кибик. Алмала, эрикле уа-андан сора. Кёп олтургъанма муну салкъынында, къыркъарда жемишинден ашагъанма. Аллахны ыразылыгъы болсун муну былайда орнатханнга.Бу  мени жанымы да сакълагъанды. Къуру кесими да угъай, - деп Махти сёзюн биразгъа тохтатып, кёз аллына бир сурат келгенча, терен сагъышлы да болду.

 - Алайдагъы фермада, жаш заманынмдан башлап, кёп жылланы малчы болуп ишлегенме. Аны ары жанында бахчам да барды. Анда картоф, нартюх ёсдюреме. Топурагъы игиди, кюзде мешхут къуя тургъанма. Бир жыл, быллай сенича жаш заманымды. Къызгъа сегиз, жашха алты жыл болады, аланы да алып, бахчагъа барама. Гюллюлени жетген заманыды. Мыдых отда биширип, сабийлеге да ашатайым деп, аланы да андан элтеме.

Ол жыл акъ нартюх салгъан эдим. Сейирлик битип тура эди. Аладан алып, отда биширип, сабийлеге береме. Кесим а бурууну тозурагъан жерлерин жамайма. Биз да алай эте тургъунчу, ашхам жетеди.

Энди алайдан юйге артыкъ узакъ тюйюлдю. Кёп болса, жарым сагъат жол. Ашыкъмай, юйге тебирейбиз. Фермадан ётюп келе, къалауур итибиз, бахсан парий, балли терек таба  къарап юре тура эди. Итлени бу тюрлюсю къалауурлукъгъа бек игидиле. Мен, аны къатына барып, башын сылап: «Не болгъанды, Бойнакъ? Нек тынгысызса», - деп жолума тебирейме.

Мен да алда, сабийле да ызымдан тизилип келебиз. Бойнакъны да тынгысыз юрген тауушу ызыбыздан эшитиледи. Алай эте тынч-тынч терекге жетдик.

Алайда бираз олтуруп, солуй барайыкъ деп, акъыл этеме. Жер сайлай тургъанымлай, жашчыкъ: «Былайда итле бардыла», - дейди. Ол айтхан жанына бурулсам, алайда уа жыйын бёрю жатып турады. Бизден кёзлерин алмайдыла.

Аланы эслегенде – чач тюклерим кётюрюлдюле. Бираз абызырап да турдум. Къайдан чыкъгъан болурла была бери, дедим. Бу тийреледе жанлы айланмагъанды. Баям, бир жерден кёчюп келе болур эдиле, неда къачып.

Къалай болса да,  бёрюле аллымда, сабийле къатымда. Не этерге билмейме. Ферма таба къычырама десем, андан болушлукъ жетгинчи, жыртхычла таларыкъдыла. Жаланда чыбыкъ, къазыкъ къыргъан балтачыгъым барды къолумда.

Сабийле уа тобукъларымдан къаты тутуп жибермейдиле. Ариучукъ айтама да, алгъа къызчыкъны терекге миндиреме. Ызы бла жашчыкъны ёрге кётюреме. Бел баууму береме да, къызчыкъгъа айтып, жашчыкъны бутакъгъа байлатама. Къызчыкъ да башха бутакъны къаты къучакълагъанды. Ала тынчайгъандан сора ферма таба бурулуп: «Бойнакъ, Бойнакъ, бери кел», - деп къаты-къаты къычырама.

Ол кезиуде жаныуарла ёрге къобуп, тёгерегими алдыла. Ферма жанындан малчыладан бири: «Не болгъанды, Махти»,-деп къычырды. «Бёрюле, бёрюле, жетигиз бери», - дедим.

Жаныуарладан бири бетден-бетге аллымда сюелди. Ол башчылары болур эди. Ауузун да жарты ачып, хырылдайды. Узун, акъ тишлери жылтырагъан окъуна этедиле. Ауузундан шытылары келе, дагъыда мени таба атлады. Ол кезиуде мен аны кёзлерин кёрдюм. ичлери отча къызарып эдиле. Алада бир жазыкъсыныулукъ жокъ эди.

Алагъа къарай: «Жаханим деген бу болур. Я, Раббий, ахыр кюнюм жетипми къалды. Элими, юйюмю къатында бёрюлеге аш болупму къалама. Жерни, кёкню, дунияны жаратхан Аллах, сен болуш манга», - дедим кеси кесиме.

Ол кезиуде: «Ай, аман кесинг, хомух болма. Бёрю эсе да, не эсе да, ол сенденми кючлюдю. Къолунгда балтанг, серме муну», - деп бир таукеллик келди жюрегиме.

Ийнан, ол кезиуде кесими юсюмден сагъыш этмей эдим. Билеме  жыйын бёрюню хорлаялмазлыгъымы. Алай адамла жетгинчи жыгъылмай туралсам эди деп, акъылымда олду. Алай болса, сабийле да жыгъылырла деп да къоркъама.

Бир кесекчикге ала эсимден кетип тура эдиле. Сора айтдым: «Сен – жаныуар, мен – адам. Кёрейик экибизден къайсыбыз кючлю эсек. Хайда, сынашайыкъ», - дедим да, аркъамы терекге къаты тиредим.

Мени айтханымы ангылагъанча, жыртхыч юсюме секирди. Аны ал аякълары жерден кётюрюлюрге, мен да сол къолуму алгъа узатдым. Ол да манга жетер кезиуде сол къолум аны богъурдагъындан тутдум. Бёрю арт аякъларында ёрге сюелди. Менден эсе бийик эди. Аркъам терекге тирелип болмаса, мени жыгъарыкъ эди. Ол чакъда ахырым иги бла бошалмаз эди.

Мени да къарыучугъум бар эди. Сора сабийле да къатымда. Сол къолуму боюнундан жибермей, битеу кючюмю, ачыууму да аямай, балта бла бёрюню башына урдум. Бюгюн да ангылаялмайма къалай болгъанын, алай къолумдагъы сауут сабына дери аны башына батхан эди.

Жыртхыч бир кезиучюкге сагъайды. Сора артха секирип, жерге жыгъылды. Тёгерек бурулуп, сынсып башлады. Ал аякълары бла башын тырнап, балтаны чыгъарыргъа кюрешеди. Алай ол зат алай терк чыгъарыкъ тюйюл эди.

Мен а, энди уа къайсы секирлик болур деп, эки къолуму кёкюрегиме къысып сакълайма. Ала уа, не эсе да, манга чапмайдыла да, жерде тёнгереп, сынсый тургъан, жаралы нёгерлерин талап башлайдыла. Мен а сейир-тамаша болуп, жеримден тебалмайма. Ала алай эте тургъанлай, малчыла да жетдиле. Жаныуарла да алайдан ташайдыла.

Жашдан къарт болдум. Не ары дери, не андан бери бу тийреледе бёрю айланнганды деп эшитмедим. Баям, бир ажашып келгенле болур эдиле.

Ма, кёп жылла мындан алда, бу терекни къатында аллай иш болгъанды. Андан бери айтадыла мынга Махтини тереги деп. Юйден узакъ тюйюлдю да, бери терк-терк келе туруучума. Жазда, кюзде къургъакъ бутакъларын кетере турама. Салкъынында олтуруп солуйма, озгъан жылларымы эсиме тюшюреме».

Акъсакъал хапарын бошап, жангыдан эки къолу бла терекни сылады. Сора экибиз да ызыбызгъа тебиредик.

Махти кеси кёргенин, сынагъанын айтды. Мен а къулагъым бла эшитгенни жаздым. Окъуучуларыма билдирдим.

Османланы Хыйса.
Поделиться: