Халкъына керти къуллукъ этгенди

Залийханланы Жюнюсню жашы Жанакъайыт малкъар халкъны ахшы уланларындан бири эди.

Кёнделенде жетижыллыкъ школну бошагъандан сора, ол, Нальчик шахарда устазла хазырлагъан рабфакга кирип, анда юч жыл окъуп, урунуу жолун малкъар тилде чыкъгъан газетде башлагъанды. Бир ауукъдан, 1938 жылда, анга жаланда 21 жыл болгъанда, Къабарты-Малкъар китап басманы баш редактору этгендиле, 1941 жылда уа аны КПСС-ни Нальчик шахар комитетини секретарына айыргъандыла. Урушну заманында уа Жанакъайытны, бир-бир жамауат къуллукъчуланыча, урушха алмай, мында къойгъандыла. Залий, мында къалып, партизан отрядны къураугъа, къырал къагъытланы, колхоз-совхоз ырысхыны Тау Артына ётдюрюуге уллу юлюш къошханды. 1943 жылда уа, немислиле мындан кетгенден сора, Залийхан улуну Черек райкомну биринчи секретарыны къуллугъуна салгъандыла. Ол заманда уа анга жаланда 26 жыл бола эди.

1944 жылда Жанакъайыт, миллетини бир адамыча, кёчгюнчюлюк къыйынлыгъын сынагъанды. Жарашыулу, адежли, билимли Залий сюргюнде Къыргъыз къырал басманы директоруну экинчиси, артда уа Министрлерини Советини типографиясыны директору болуп тургъанды.

Жанакъайыт малкъар адабиятха аны къуралыу жылларына келгенди. Ол, биринчи совет власть келтирген жангы жашаугъа къууанып, аны юсюнден назмула жазгъанды. Жанакъайытны тёлюсю бизни маданиятыбызны, адабиятыбызны да айныу жолун белгилегенди. Аланы ахшылыкъларындан малкъар адабият битеудуния жолларына чыкъгъанды.

Залийханланы Жанакъайыт не жаны бла да билимли адам болгъанды. Ол жазыучулукъ ишинде тарых билимни, фольклорну, этнографияны да хайырланнганды. Аны туугъан жерине, адамына сюймеклиги хар жазгъан затында энчи жерни алады. Сёз ючюн, 1946 жылда кёчгюнчюлюкде жазгъан «Тансыкъ болама» деген назмусунда Залий былай айтады:

Салам санга, салам,

Мени туугъан элим,

Санга тансыкъ болама,

Мудахды жаш кёлюм…

Тансыкълыкъны мудахлыгъы къыйнагъанны дарманы эсгериуледиле. Назмуну ахырына жаш поэтни кёлю кётюрюледи – ол элинде баргъан тойну эсине тюшюреди. Алдагъы назмудан сора он жыл озуп, Кёнделен элинде Жанакъайыт башха назму жазады:

Анагъа бала кибик, татлыды

Адамны туугъан эм ёсген жери,

Тансыгъын киши да алалмайды,

Бери ненча келсе да кёп кере.

Жанакъайыт не заманда да кесини туугъан жери бла байламлы болгъанды. Бизни барыбызны да, орамда кёрсе окъуна, тансыкъламай, элибизден, жууукъдан-ахлудан хапар сормай, хапар алмай иймегенди. Биргесине ёсген Кациланы Хабу бла, бираз таматаракъ Хочуланы Салих бла, Боташланы Исса бла, малкъар халкъны энчи адамы, жигити Сотталаны Адилгерий бла, ала дуниядан кетгинчи, шуёхлукъну жюрютгенлей тургъанды.

Хабу бла Залий бир бирни багъалагъанча, аллай ариу юлгю тапхан къыйынды. Бютюнда бюгюнлюкде. «Къалам къарындаш» деген сёзню керти магъанасын, баям, ала иги ангылай эдиле. Ол себепден болур, бюгюн да Жанакъайыт нёгерлерини юсюнден айтхан ариу сёзню окъугъан адам чексиз зауукълукъ табады.

Жанакъайытдан аллай жылыу келе эди, кимни да кесине тартдыргъан, кимге да эс тапдыргъан. Аныча, элине, журтуна къайгъыргъан адамла аздыла. Аны эски хуржун китапчыкъларында жылдан-жылгъа туугъан эли Кёнделенде школда, башха окъуу юйледе да ненча сабий билим алгъаны, къолай жаны бла не жангылыкъла болгъаны, дагъыда анга кёре, адамны жюрегин къууандырлыкъ затла жазылып турадыла. Ол сейирлик адам кеси сау заманындача, аны юсюнден жангы билгенибиз, эсгериулерибиз окъуна бизни бюгюн да кёп затха юйретедиле. Жанакъайыт шуёхлукъну, Ата журтуна, миллетине сюймекликни, алагъа игилик тежеуню бийик юлгюсюнлей къалгъанды.

Кязимни кесин танып, аны бла бетден-бетге къарап сёлешген, андан дерс алгъан Залий кесин насыплыгъа санагъанды. 1946 жылда, Кязимни ёлгенин эшитип, терен бушуу этип, бу назмуну жазгъанды:

Эсимден кетмез ёлгюнчю, аны

Таягъына таянып тургъаны,

Биз жыйылып баргъанда, къууанып,

Къобуп, кеси патефон бургъаны…

Аны нюр бети къууанчдан толуп,

Бизге айтханы, ёрге да къобуп:

– Жашла, мен къарт болгъанма, хайт дегиз,

Къыйынды эмда кёпдю ишигиз.

Бир биригизге иги болугъуз,

Эркинди сизни барлыкъ жолугъуз…

Дагъыда Жанакъайыт аны юсюнден былай айтханды: «Кязим, таулу халкъыбызны ийнагъы, аны батмаз жарыкъ жулдузу, сюрген баразаны сабанында аламат чирчикле ёсгендиле. Аны 1918 жылда Басхан къалада басмаланнган «Солтан-Хамит» деген китапчыгъы биринчи болуп, малкъар жазма адабиятха огъурлу жол ачханды. Бизни жазма малкъар адабиятыбыз Кязимни ол китапчыгъындан башланады… Мени акъылыма кёре уа, Кязим жазма къагъыты болгъан миллетни ичинде тууса эди, жюз жыл мындан алгъа окъуна аны сыйлы аты дуния адабиятны бек жарыкъ жулдузларыны арасында, чууакъ кюнде сары алтын кибик, жылтырарыгъына мен ишек тюйюлме…»

Уллу адамланы юлгюлеринде уллу адамла ёседиле.

Кёчгюнчюлюкню заманында таулу халкъны билимли жашларыны къаууму –Къайсын, Керим, Жанакъайыт, Хутуйланы Ханафий, Уяналаны Чомай, дагъыда башхала Фрунзе шахарда не аны тийресинде жашагъандыла. Малкъар халкъны Ата журтуна къайтыууна аланы бары да къайгъыргъандыла. Жыйылып, къырал таматагъа къагъыт жазгъандыла. Жанакъайыт а эки нёгери – Цораланы Магомет эм Уяналаны Къанамат бла КПСС-ни Ара комитетини секретары Л.И. Брежнев бла тюбешип, малкъар халкъгъа этилген терсликни юсюнден айтхандыла. Алай бла ала артха къайтыуну къууанчлы кюнюн жууукълашдыргъандыла.

Ата журтубузгъа къайтхандан сора, Жанакъайытны 1957 жылда китап басмагъа тамата этгендиле. Бир жылдан а КПСС-ни Совет райкомуну биринчи секретарына айыргъандыла. 1961 жылда ол къуллукъдан кетип, чыгъармачылыкъ ишге берилгенди. «Тау къушла» деген романын жазгъанды. 1963 жылда аны КъМР-ни Радио бла телевидение къырал комитетини таматасы болгъанды. Пенсиягъа кетгинчи, ол анда тюрлю-тюрлю къуллукълада ишлеп тургъанды.

Не уллу ишни да башында уллу адамла турургъа керекдиле. Жанакъайыт да малкъар адабиятны айныу жолун кючлегенди. Тилибизни байлыгъын, аны ариу эшитилиуюн къагъытха салгъанладан бири эди. Ол нарт сёзлени, айтыуланы, жулдузланы, айланы, жылланы атларын кесини энчи къагъытларына тюшюрюп, бюгюннге сакълагъанды.

Жанакъайытны тёлюсю магъаналы тёлю эди. Аны миллетибизге этген жумушлары, жашауну къайсы бетин ачып къарасакъ да, энчидиле. Заман да – энчи, адамы да – энчи.

Таулу халкъ кёчгюнчюлюкден къайтып келгенден сора, Шахмырзаланы Саид, Къайсын, Керим, Жанакъайыт, Берт, Хабу, Боташланы Исса, Гыттыуланы Максим эм башхала малкъар адабиятны жолун жангыртхандыла. Газет, китап, журнал чыгъарып башлагъандыла. Ол тёлюню бир бирге зарлыгъы, кюйюклюгю болмагъанды. Алагъа бир бирни фахмусуна къууаннган, жаш тёлюню кёллендирген адет эди.

Жанакъайыт жаш заманында жазгъан жырладан бири «Сен ариу» деп алайды. Залийни андан сора да барды жырлары («Шуёхуму юсюнден жыр», «Энейланы Магометни жыры», «Республиканы жыры», «Тюбешиу»…). Алай «Сен ариу» деген жыр а халкъ ауузунда айтыла кетип, аны ким жазгъаны унутулуп окъуна къалгъанды.

Залийханланы Жанакъайыт жазыучу, поэт, жамауат къуллукъчу, керти шуёх, миллетибизни айтхылыкъ жашы эди. Аны атын сагъыннганла анга халкъ сюйген адам, игилерибизден бири эди, дейдиле. Чыгъармаларында бек баш жигити не заманда да халкъ болгъан жазыучу, аны ючюн къайгъыра, жашауун алай ётдюргенди. Кимге да билеклик этерге сюйген, кёплени жашау жолгъа тюзетген Залийханланы Жанакъайыт бизни эсибизде халал, жарыкъ, таукел, оюмлу, эсли таматабызча къалгъанды.