Жюрекни адети – сюймеклик

Батчаланы Мусса 1939 жылда Кумуш деген къарачай элде туугъанды. Анда жашагъанды. Къарачай-Черкес къырал педагогика институтда окъугъанды. Жазыучулукъ ишин эртте башлагъан эсе да, китаплары уа эсли болгъанда басмаланнгандыла. 1968 жылда Батчаланы Муссаны «Сагъышла» деген назму жыйымдыгъы, «Адам болургъа!» деген китабы чыкъгъанды. Экинчи китабын автор саулай Къулийланы Къайсыннга атагъанды. Ол китап Муссаны ким болгъанын айтхан китап эди.

Андан сора кёп турмай Муссаны «Элчилерим» (1972) деген китабы, аны ызындан а «Хорланнган жазыу» (1972)  деген драма поэмасы, «Ёмюрню дауу» деген назмула бла поэма китабы (1979), «Ёлюп кетгинчи» деген пьеса жыйымдыгъы (1982)   чыкъгъандыла.

Батчаланы Муссаны чыгъармачылыгъыны жангылыгъы ол заманлада къарачай-малкъар адабиятда жангы бет ачханды. Ол кеси да къарачай-малкъар адабиятха хунери, фахмусу къайнагъан, тохташхан жазыучу болуп келгенди.

1976 жылда Бийик адабият курслагъа  кирип, аланы тауусханды. Москвада тургъан эки жылында ол «Юность» журналда «Элия» деген повестин басмалагъанды. Элия – ол атны атыды. Лирика жигитни атасыны аты къанатлы эди, кишиликни, эркинликни сыйлагъан. Автор айтханнга кёре, ат аллай хайыуанды, ол не къоркъакъны, не зарны, не къызгъанч адамны сюяллыкъ тюйюлдю. Аллай ат эди Элия. Аны кесип, таулу киши жашчыкъны дуниясын тамыры бла тюрлендиреди. Къоншуларын чакъырып (таулу киши кесими олтурлукъ эди ушхууургъа!), хапар-таурух, жыр айта тургъанда, жашчыкъ ол ариулукъну дуниядан былай кетгенине жарсып, халжар мюйюшде олтурады. Аллай ариулукъну, женгилликни дуниядан кетгени, ол акъ къар бла бирге къызыл тамгъа жашчыкъны жюрегине тюшген эдиле.  Ала андан кетер ючюн кёп заман озаргъа керекди. Жашчыкъ кеси эр киши болгъанда, ангыларыкъды атасын, къоншуларын да. Ары дери уа сабий сюймеклигин тас этип, жарлыды. Повестьни сезим теренлиги, тил байлыгъы да жюрегинги шургу этдиредиле.

Мусса «Современник» китап басмада «Кюмюш Акка» деген китабын чыгъаргъанды. Муссаны «Кюмюш Акка» деген хапары да терен магъаналыды. Къайтмазлыкъ жашларын сакълап тургъан къарт (биле эди ала ючюсю да жоюлгъанларын) – ол миллетни бетиди, ышаны. Къартны кёлюн кётюрюр умутда, жаза эди анга жашларыны атындан гуппур Ибрагим къагъытла. Бары да биле эдиле аны. Кюмюш Акка кеси да. Алай, жашчыкъ келсе, къагъытланы окъу деб а тилей эди. Артда Кюмюш Акка ашыкъла бериучю жашчыкъ, аны къабырына келип, къартны осуятын толтура: «Уруш бошалды!» – деп къычырлыкъды.

«Кюмюш Аккада» хар бир жигитни сёзю аны къылыкъ энчилигин ачыкълайды. «Акка, сен былай къынгыр нексе?» – деп сорадыла хыличи сабийле къартдан. Кюмюш Акка уа: «Бир кере сабийлигимде суу къылыч жутханма да, андан», – дейди. Бу айтыу бизни кёз аллыбызгъа чамны сюйген таулу къартны огъурлу сыфатын келтиреди. Жашланы урушха ашыра туруп айтхан сёзюнде уа къарт басымлыды, таукелди. Хар бир айтхан сёзю аны сыфатын къураргъа болушады: къарт, эллилерини къайгъырыуларын биле, келген къыйынлыкъны сезе, аны андан букъдургъанлагъа, кёлюн сакъларгъа кюрешгенлеге ыразы адамды. Жазыучу бу къысха хапарда Кюмюш Акканы эсде къалгъан сыфатын ишлегенди.

Муссаны къайсы хапарын, повестин, къысха новеллаларын алсанг да, алада авторну кёз жютюлюгю бла жюрек тынгысызлыгъы сакъланадыла. Къысха новеллаланы («Къарылгъач», «Атакада», «Хорлам келтиргенни юйю», «Эсгериу», «Жыр болуп къалгъан» …)  асламы Уллу Ата журт  урушну юсюндендиле. Сёз ючюн, аладан биринде, «Къарылгъач» дегенде, къанатлы тёрт баласына аш келтирирге кетеди. Къайтып келсе, уя да жокъ, балала да жокъ, тёгерек – отда. Къарылгъашчыкъ, кесин отха  ата, кёзлерин кёкге кётюргенде, уллу темир къушну кёреди. Анда олтуруп тургъан адамны уа эслемейди. Ол адамны уа къайда эсе да жер юсюнде кюн тюбюнде тёрт сабийи ёсе болурла деп оюмлайды автор.

Уруш деген сёзню айтмай, автор урушну къара бетин алай ачады. Башха новелласында уа аскерчи урушдан хорлам бла къайтып келеди. Юйюню орунуна уа – кюйген тыпыр. Жилямугъун баш бармагъы бла эзе, ол жерден жалын ургъан кирпични алады – жангы юйню биринчи кирпичин.

Быллай новеллала, къысха чам, кюлкюлю, масхара хапарла, жумушакъ, лирикалы повестьле жазгъанда да, Мусса бирча фахмулу эди. Анга къайсы адабият жанр да бирча бойсуннгандыла.

Мусса терен билимли, жютю ангылаулу, къарачай-малкъар адабиятха суратлау мадарланы  жангыларын кийирген жазыучуларыбыздан бири эди. 1982 жылда ол, ажымлы ёлюп, дуниядан кетмесе эди, эшта, адабиятыбызны бетин бютюнда  жарыкъ этерик эди. Къысха жашауун ол чыгъармачылыкъ ишге берген эди, ол себепден кёп жанрлада унутулмазлыкъ ызын къалдыргъанды. Ол назмула, проза, драматургия чыгъармала да жазгъанды. Къысха чам, кюлкюлю, масхара хапарлада, эсселеде, жумушакъ, лирикалы повестьледе («Элия») – бу жанрланы хар биринде да Мусса кесини фахмулу хунерини ызын къойгъанды. Къысха заманны ичинде Муссаны аты битеу Россейни окъуучуларына белгили болгъан эди.

Алгъан билимин тамамгъа санамай, Мусса ара шахарда ГИТИС-де (Государственный институт театрального искусства) режиссёргъа да окъугъанды. Андан къайтханлай, бек фахмулу сахна чыгъарманы – «Тёппесине жулдуз тийген» деген трагикомедиясын жазгъан эди. Ызы бла «Хорланнган жазыу» деген драма поэмасын. Адамлыкъны, игиликни бийик жорукъларын жакълагъан Мусса къарачай-малкъар тилинде жазгъан жазыучуланы закийи эди. Аны пьесаларыны юлгюсюнде театр искусствону ёсгени туура эди.  

Ёлюм элиясы чакъгъанда, 1982 жылда, Мусса Кумушда тарих музейни къурулушуна болуша болгъанды да, жашлай, иш юсюнде, адамла арасында тургъанлай, кюйгенди. Аны бла бирге Къарачайны бир уллу, сейирлик дуниясы да кетгенди.

Толу къыркъ юч жыл жашамагъан Мусса, фахмулу жазыучу – поэт, прозаик, драматург, миллетини тин байлыгъын, ангын ёсдюрюуге мардасыз къыйын салгъанды. Аны жазгъан затлары, къайсын энчи алсанг да, жер юсюнде къалгъанлагъа, келлик тёлюлеге  да адамлыкъ дерследиле.  

Батча улуну «Тёппесинде жулдуз жаннган» деген пьесасы Шимал Кавказны кёп сахнасында салыннганды. Алай аны драматургияда жазыучулукъ бетин тынгылы ачхан чыгъармасы  уа «Хорланнган жазыу» деген драмасы эди.

Драма бизни тарых жолларына чыгъарып, мындан беш-алты жюз жыл артха элтеди. Ол узакъ ёмюрледе, ата-бабаланы заманларында, таулула Ата журтларына, адепге-намысха, шуёхлукъгъа, адамлыкъ хунерге къалай табыннганларыны юсюнден пьесады. Кеси да эки шуёх миллетни жигитлерине жораланады. Ала от жагъалары, намыслары, бийик таза сюймекликлери ючюн душман бла къазауатха сюеледиле.

Ахыр жылларында Мусса кесини туугъан эли Кумушда жашай эди, – уллу оюмлары, къыйын иши бла. Ажымлы жоюлурдан алгъа ол, повесть бла жангы пьеса жазып, къарачай адабиятны жангы суратлау чеклерин кёргюзтгенди. Аны чыгъармачылыкъ муратлары кёп да, бийик да эдиле.

Мусса  «Хорланнган жазыу» деген драмалы поэмасын озгъан ёмюрню 70-чи  жылларында жазгъанды. Алтын Орда болгъан заманланы юсюнденди ол. Сюжет Къарачайгъа болгъан бир къазауатны юсюнде къуралады. Поэманы ниет чигинжиси намысды.

Шаухал бий жашы Наурузгъа къатын алыргъа хазырланады. Алай, алыкъа жашды деп, сёзюн ачыкъдан салмайды. Шаухал бийни жерине жау чабады. Малкъардан болушлукъгъа аскер келеди. Аскер тамата уа жигит Батырбек болады. Хорлам алып келгенде, Батырбекге къыз сайлатадыла. Наурузну бла Лейляны сюймекликлеринден хапары болмагъан Батырбек Лейланы сайлайды. Халкъ, жарсып, онг излейди. Алай Шаухал бий, кишиге сёз айтдырмай, Лейланы Батырбек бла Малкъаргъа ашырадыла. Бир бёлек кюнден Батырбек Лейланы къайтарып келеди. Къыз анга тасхасын айтханлай окъуна, Батырбек, болгъан ишни ангылап, жолгъа чыгъады. Жазыу – ол пьесаны баш жигитлеринден бириди, хорланады, ол айтханча болмагъанына тюшюнеди.

«Тёппесине жулдуз тийген» деген пьесаны жанр энчилиги комедиягъа тартады, дейдиле анга къарагъанла. Болсада, мында трагедиялыкъ кёпдю. Пьесаны тил байлыгъы, эс жютюлюгю, ол жазылгъан кюнден не къадар заман ётсе да, жангылыгъын, адамны сейирсиндириуюн тас этмейди. Жигитлерини къылыкъларын ачыкъ этерге болушхан амалладан бири сахнада, не десенг да, чыгъарманы тилиди. Бу эки актлы, алты суратлы трагикомедияны сюжет ызы бюгюнден узакъ кетмейди. Бек биринчиден, ол сюймекликни, аны къоруулауну эм жашауну юсюнденди. Пьесаны баш жигити Аймушду. Тиширыуну тюз аты Хорасанды. Алай эллилери аны эртте унутхандыла – айгъа къараргъа сюйюучюсю ючюн, тиширыугъа Аймуш деп атап къойгъандыла. Айгъа уа нек къараучу эди Аймуш – сюйгени Мустафа бла алай эди келишимлери, къайда болсала да, айгъа къараргъа деп. Баям, анда къарамлары тюбеширле деп, анга ийнана эдиле бир бирлеринден тансыкълыкъларын алалмай, ёмюрге айырылгъан сюйгенле.  

Аймуш элде сюйгенлени келечилериди. Ол къачыргъан къызланы саны иги кесекди. Солман, ол затны аманлыкъ ишге санап, милициягъа тарыгъыу къагъыт жазса да, пьесаны бирси жигитлери: Солманны къарындашындан туугъан Мазан – комсомол тамата, эл cоветни таматасы Алий улу Азамат, Мариям Хасановна кеси да Аймушну ол кеси - кесине алгъан жумушуну магъанасын ангылайдыла. Кертиси бла да, ненча юй къурарыкъ жаш, ненча аламат къыз жангыз къаладыла миллетде? Ол тюздю деп ким айталлыкъды? Жангызлыкъны ачылыгъы пьесада сюжет ызны барыуун мудах этгенлей турады. Мында Аймуш, Алий улу, Мариям Хасановна, Солман кеси окъуна жангыздыла. Къадарлары алагъа ушагъанла жашауда кёпдюле. Батчаланы Мусса пьесаларында, хапарларында да адамны жарсытхан, аны мудах этген затлагъа аслам эс бургъанды, баям, аланы хар ким да эслесин, аллай адамлагъа ким да себеплик этерге итинсин деп.

Жазадыла эллилери Аймушну юсюнден: «Башын кёкге тутуп, кёзюн биягъы айгъа аралтып тургъанлай, учуп баргъан жулдуз, келип, тёппесинден тийгенди да, мыйысын орунундан тайдыргъанды…»

Чыгъармада кюлкюлю элементле кёпдюле. Сёз жютюлюк, акъыл элпеклик да бирча берилмейдиле адамгъа. Батча улу ол хунерни, фахмуну чынтты иеси эди. Къарачай-малкъар адабиятны не жанрын алсанг да, къолу тийгенин, эси жетгенин жарытып баргъаны хакъды.

«Жюрекни уа баш адети сюймекликди», – дейди Аймуш. Аны бла ким даулашаллыкъды?