МАЛКЪАР ТЕАТРНЫ ЖАРЫКЪ ЖУЛДУЗУ

КъМР-ни сыйлы артисткасы, Къулийланы Къайсын атлы Малкъар къырал драма театрны актрисасы Биттирланы Махайны къызы Абидат туугъанлы бу кюнледе 105 жыл болады.

Ол бизни профессионал актёрларыбызны биринчи тёлюсюнденди. 1918 жылда Огъары Холамда туугъанды. Жарсыугъа, анга жаланда юч жылчыкъ болгъанда, анасы ёлюп, къызчыкъ атасы бла къалгъанды. Махай сабий, билим алырын сюйгенди, элде жетижыллыкъ биринчи школ ачылгъанда, аны элтип ары бергенди.

Абидат, жети классны бошагъанда, бек иги окъуучуланы санында болуп, устазлары аны андан ары окъурун тийишли кёргендиле. Алай бла Махай къызын  Нальчикде Ленинчи окъуу шахарчыкъгъа келтиргенди. Ол анда устазла хазырлагъан рабфакны тауусханды.

1934 жылда республиканы таматалары, башындан келген оноугъа кёре, миллет театрланы къайгъыларын кёре башлагъаны жаш устазны къадарын тюрлендиргенди. Москвадан белгили режиссёр Илья Судаков, комиссия бла келип, Луначарский атлы театр институтда малкъар студияда окъутургъа деп, тау элледен отуз жаш адамны сайлагъанды. Аладан бири Биттирланы Абидат болгъанды. Судаков бла тюбешген кюнюн, уллу режиссёргъа барыргъа аны Акъайланы Къасым кёллендиргенин да артда сюйюп эсгергенди.

Москва театр санатны жолуна чыкъгъан жаш адамлагъа къучакъ ачып тюбегенди. Ала  анда белгили устазланы къолларында окъугъандыла. Аланы театрлагъа жюрюрге, уллу артистледен юйренирге да онглары болгъанды. Ол шартланы хайырланнган таулу студентле кеслерича миллет студияланы араларында сыйлы къызыл белгини бир кишиге ычхындырмай тутхандыла. Аланы бир къаууму ол кезиуде алыннган «Александр Невский», «Волга, Волга» кинофильмлеге къатышхандыла.

Ара шахарда окъугъанла 1940 жылда къайтхандыла бери, юч диплом иш хазырлап: Мольерни «Скапенни хыйлалары», Вс. Ивановну «Бронепоезд 14-60» эм Лопе де Веганы «Къой шауданын». Пьесаланы малкъар тилге Къулийланы Къайсын кёчюргенди. Ол юч оюн бизни артистлерибизни хар бирини фахмусун, усталыгъын ачыкъ этгендиле.

1940 жылда 26 октябрьде профессионал малкъар театр Лопе де Веганы «Къой шауданы» бла биринчи театр сезонун ачханды.

Абидатха бу оюнлада уллу рольла жетмегендиле. Алай а къысха кесекчикде толу сыфат къурай билген бютюнда къыйын болгъанын айтадыла тинтгенле. Биттирланы Абидатны не гитче эпизодлары да кёзге урунадыла, эсде къаладыла. Аны сахнада жашаудача сыфат къурай билгенин аны бла ишлеген режиссёрла, нёгерлери да белгилегендиле.

Энди къурала келген театрыбыз туудургъан ёхтемликни ёчюлте, Уллу Ата журт уруш бла кёчгюнчюлюк уллу халеклик салгъандыла бизни ол тюрлю санатыбызгъа.  Биринчиден, фахмулу жашланы асламысы фронтха кетгендиле, ала ойнагъан оюнла чачылгъандыла. Мында къалгъанла уа къысха оюнчукъла салып, аланы госпитальлада, окопла къазгъан жерледе, элледе кёргюзтюп, малкъар, орус тилде да ойнап айланнгандыла. Дагъыда концерт халда назмула, чамла айтхандыла.

Душман кирген юч айны ичинде аланы ишлери тохтагъан эди. Ол кезиу озгъанлай а, артистлерибиз жангыдан ишлеп, эллеге жюрюп башлагъандыла. Таулу халкъны ата журтундан кёчюрюрню аллында ала «Аршин мал алан» деген азербайджан комедияны сала тура эдиле.

Абидат кёчгюнчюлюкде Къазахстаннга тюшгенди. Анда уллу гидроэлектростанция ишлене тура эди да, кёчгюнчюлени ары сюргендиле. Хунерли къыз бухгалтерни болушлукъчусу, эсепчи болгъанды анда. Ол къурулуш битгенден сора Абидат станцияда оператор болуп ишлегенди. Иги уруннганы ючюн Къазахстанны Компартиясыны Ара Комитетини Сыйлы къагъытына, кёп махтаулагъа, саугъалагъа да тийишли болгъанды.1957 жылда Ата журтха къайтханда, юйюрю Герпегежде тохтагъанды.

Малкъар театрны сюйгенле аны жангыртыуну ишин къолгъа алгъандыла. Назмучу, драматург Боташланы Исса бла актёр Атайланы Магомет актёрланы артха жыяргъа кюрешгендиле, Абидатны табып, Нальчикге келтиргендиле. Сахна нёгерлери Залийханланы Тамара, Кючмезланы Шарифа, Ахкёбекланы Фатимат, Кючмезланы Бахсанукъ, Кючюкланы Магомет, Махийланы Зоя, Уяналаны Баблук, Геляланы Налбийке бла жангыдан сахнагъа чыкъгъанды.

Аланы биринчи спектакльлери Боташланы Иссаны «Таулада танг жарыйды» деген пьесасына кёре салыннганды. Ол 1958 жылда 9 апрельде кёргюзтюлгенди. Анда Биттирланы Абидат сокъур тиширыуну ойнагъанды. Ол сыфат къараучуланы эслеринде къалгъанды.

Ол жыллада малкъар труппа, Къулийланы Къайсын кёчюрюп, Коста Хетагуровну «Фатима» поэмасына кёре оюн салыргъа дегенде, режиссёр Евгений Скляров Абидатха къызладан бирини ролюн бергенди. Роль, уллу тюйюл эсе да, фахмусу бийик болгъанын кёргюзтгенди. Андан сора да, актриса К. Гольдонини «Къонакъ юйню иеси», Къараланы Солтанны «Аманатха – хыянат», Мухамед Шхагапсоевни «Айыу терили батыр», Боташланы Иссаны «Солтанны къадары», Гогольну «Къатын алыу», Алихан Токаевни «Киеулюкле» деген пьесаларына кёре салыннган спектакльледе да ойнагъанды.

Сахнада къурагъан сыфатланы арасында Маммеланы Ибрагимни «Сюймекликни поэмасында» Мисирхан энчиди. Анда актриса терен оюну бла къараучуланы эслерин кесине бургъанды. Мисирханны къадарына жарсып, кёпле кёз жаш тёкгендиле къарагъанладан.

Къайсы артистге да сахнада бирде экспромт керекли болуп къалады. Маммеланы Ибрагим «Малкъар театр» деген китабында Дагъыстанда «Сюймекликни поэмасын» кёргюзтгенде болгъан бир ишни эсгереди: «Балаланы Омарны жюреги жарыса, сахнада бир жангы къылыкъ кёргюзтмей къоймаучуду. Бюгюн да этди ол адетин: ол – ханны мюлкюн жюрютген Хамалай Мисирханны жасакъ борчу ючюн юйюнде табылгъан затын, быстыр жабыугъа тюйюмчек этип, кётюрюп чыгъады сахнагъа.

Мисирхан (Биттирланы Абидат) аны ызындан:

Сыйырма болгъанчыгъымы, 
Къойма башымы палахха. 
Тёлерме берликчигими. 
Башхасын ала эсенг да,

Алма кебинликчигими, – дей келип, тобукъланып, Хамалайны этегинден тутады.

Ол а: «Тёлерик эсенг, къачанды да?» – деп, аны артха тюртюрге керек эди. Омар а, алай этмей, кесини юсюнде халатын тешип: «Ма, муну ючюн ёле эсенг, санга береме, бар, айланма ызымдан», – деп, Абидатны юсюне атды. Ол, аз да абызырамай, ролюндан да чыкъмай, халатны алып, тапчыкъ чулгъап, тобукъларыны тюбюне салды да, андан ары ойнады.

Спектакль бошалгъандан сора: «Омар, Аллахынг ючюн энди хар заманда алай эте тур. Къуру къангалагъа урсам, тобукъларым ауругъан этедиле», – деп тилегенди. Алай бла ол оюннга кирип къалгъанды».

Дуниясын алышханда, Абидатны адамлыгъыны, халаллыгъыны, тюзлюгюню юсюнден биргесине ишлегенле, аны таныгъанла дайым айтханлай турадыла. «Кече къалыр жери болмагъан, ахча-бохча керекли болгъан да анга барыучу эдик», – деп эсгере эдиле ала жашауда къыйын кезиулерин. Ызындан келген тёлюге Абидат бек сакъ болгъанын айтадыла.

Актриса къызы Лиза бла, туугъан-туудукъларыны къууанчларына къууана, ариу жашагъанды, кесин насыплыгъа санагъанды. Аны къараучула, танышла, ахлу-жууукъ да бек сюйгендиле. Къырал да намысын кёргенди. Сыйлы атына къошуп,  Биттирланы Абидатны 2015 жылда «Къабарты-Малкъар Республиканы аллында къыйыны ючюн» орден бла саугъалагъандыла. Къырал аны театр искусствогъа салгъан къыйынын ма аллай сыйлы даражала бла белгилегенди.