КЮН ЖАРЫГЪЫндан толу хапарла

Бабаланы Хызирни жашы Сулейман, къауум китапны автору, новеллала, эсселе жазгъанды. Аны чыгъармалары бир жумушакъ, жашырын хапар  халда айтыладыла.

Ала ХХ-чы ёмюрню 70-чи жыллада басмаланып тебирегендиле. Ала малкъар газетде, «Шуёхлукъ» альманахда да, артда «Минги-тау» журналда да чыкъгъандыла. Аланы радио бла эшитирге да боллукъду. Энчи китабы уа - «Атамы китабы» 1977 жылда чыкъгъанды.

Жазыучу халкъыбызда айтыла келген акъылманлыкъны атасыны ишинде, сёзюнде, сагъышында кёрюп, аны юсюнден дуниягъа айтыргъа излегенди. Ким биледи, анасындан эртте айырылгъан Сулейман да, къарындашы Ибрагимча, анасына берлик сюймеклигин атасына атап, анасы ючюн да анга хурмет эте болур эди. Алай болмаса, быллай ариу сёзле бла табийгъат ортасында, жайлыкъда, къошда неда агъачда болсун, атасыны юсюнден, жыргъа салырча, аллай сёзле бла, аллай оюмла тизерми эди Бабаланы Сулейман?

 «Огъурлулукъ» деген хапарында ол былай жазады: «Жерни уллулугъу, жолну узакълыгъы, акъ жарны айгъа ушагъаны, жарны оюлгъаны, сууланы юслеринде кёпюрлери – ала бары да, минг къыйынлыкъны бир тынчлыгъы деп, атам айтыучулай, хар жолум, аламат хапар болуп, жюрегимде къалады. Жашауда аллай жолла болмасала, жюрегим тепмез, сёзюм ётмез эди. Жюрегим да, сёзлерим да дайым тохтаусуз жолладыла. Эрни насыбы жолдады. Эрни жолу узун болады, ат аягъы бла эр киши аягъы жетмеген жер жокъду. Жолну узунун къысхасын киши билмейди. Жоллада аппаларыбыздан кёп баргъан болмагъанды… Жол сууапды – эрни биринчи ишине саналады… Жерде таурухлада Хызыр файгъамбар, кёкде Мусса файгъамбар бюгюн-бюгече да ёмюрледен бери айланадыла. Дунияда ол экисинден кёп жашагъан, кёп жол къыдыргъан инсан жокъду. Ала бири кёкню, бири жерни жолоучуларыдыла. Кёкде, жерде да, алагъа тюбеп, хапар соргъан ахшы китап жазар эди…»

Ахшы китап жазаргъа сюйюп, жолгъа чыкъгъан Сулейман  кёп жолла къыдыргъанды: сабийлиги къыйын уруш жыллагъа тюшгенди, артда – узакъ сюргюн, аны бла бирге келген ёксюзлюк, сыныкълыкъ, киши жерини ачы гыржыны, Ата журтха къайтыуну къанатлы къууанчы, эски журтда жангы таш салыу, жашау тиричилик… Жылла бла келген сынау.

Жазып башлагъан эди ахшы китабын Сулейман, таматаладан юлгю ала: «Тёзюп, таукел болуп, къая бузуп, жол ишлей барыргъа керекди. Алай болмаса, урушну отун сынагъан, ёлюмню кёп кёрген жолоучу атам Хызыр жерде жол ишлемез эди, темирчи Мусса атлагъа нал салмаз эди. Алай Хызыр ыран жолну, акъ жолну да, ай сыйынырча, ёгюз арба ётерча, аламат ишлегенди. Мусса, айгъа къарагъанча, налланы уста бюгеди. Таулагъа, къум аулакълагъа атлансам да, хар баргъандан алыкъа бармагъан, танымагъан жолум бла барыргъа сюеме…» Аллай жолла бла баргъан жазыучу дунияны хар жангы танг бла, жангы кюн бла  жаратылгъан жангылыгъын эслемей, аны юсюнден айтмай турлукъ болса, жолоучу да болмаз эди.

Адамны ниети таза болур ючюн не керекди? Бирле айтырла: «Ётюрюксюз жашаргъа керекди», – деп. Башхала къошарла: «Кеси къыйыны бла жашаргъа», – деп. «Кимге да иги болургъа керекди», – дер биреу. «Башхала санга къалай болсала сюе эсенг да, сен да алагъа алай бол», – деп юйретеди Аллах. Бабаланы Сулейманны «Танг ата турады да…» деген къысха хапарында уа быллай жууап табама: «Энди жюрегиме кирди тюненеги ингирни огъурлулугъу, ол къудуретни сыйлылыгъы, айны ариулугъу: андан сора билдим кесими ниетими тазалыгъын». Айны ариулугъу этеди таза, ингирни огъурлулугъу, тау башында жангыз жулдуз, жашил талада улагъы бла отлагъан жур да…

Бабаланы Сулейман хар хапарында да адамны жаратхан табийгъатха хурметин къатлайды. Адам бла табийгъат бирликлери айырылмаз дуниядыла. Аны юсюнден айтхан жазыучу кюнню, айны да, ахшамны, тангны да бирча махтайды. Адам ата тургъан тангнга къарайды. Танг кюн чыгъыучу жанындан жарый башлагъанын кёреди. Алай эсе уа, танг кюн эшигинден чыгъады. Тейри эшигинден. «Атам, –  дейди ол, – ийнаныучу эди Тейри  эшигине. Аны кёрсенг, тилегинг къабыл болады деп. Мен да ийнанама, – дейди жазыучу, – кюн эшигине. Жангы юйню эшигин ачханча, ачама бюгюн кюнню эшигин – атамы жангы китабын…»

Сулейманны чыгъармаларында сейирлик суратлаула кёпдюле: «Алайым, къаз къанаты кибик, жангы айны». Неге да ушатхандыла  айны. Жангы ай, къаз къанатха ушагъан  ай къалам болуп, жазыучуну къолуна тюшеди. Аллай къаламы болгъан жазыучу иги затла жазарына ким ишекли боллукъду? Эски дунияда Александр Пушкин жазгъанча жазар. Айны къолгъа алып, аны кюннге булгъап. Артда уа ол ай толур, уллу болур. Сора шаудан суу бла бирге таулу къызны челегине тюшер да, аны дуниясын жарыта барыр. Бабаланы Сулейманны хапарлары аллай ариу суратладан толудула. Аны хапарларыны жигитлери: кюн, ай, сабан, садакъ окъ – бирде душманны жыкъгъан, бирде сюймеклик келтирген садакъ окъ, – кёк чаллыкъла, минг талада минг терек, акъ къанкъазлай, учуп келип, къол аязынга къоннган танг, жашил жайлыкъла, алада  тепсеген аяз, ургъан жел, жаугъан жауун, сора дунияны жарытхан уллу кюн.

Таулуну жашауу тауда ётеди. Дуния къалай тюрленсе да, таулу тауларындан узакъ кетмейди, бир ауукъгъа айырылса уа, аланы жокълагъанлай турады. Жашау тиричилик тауда жашагъан адамдан артыкъ кюч, къарыу да излейди. Кюреш тохтамай баргъанлай турады. Сулейманны хапарлары мал кютген, сабан ёсдюрген элли адамны юсюндендиле. Жазыучу тиричилик этген адамны кюнюн, кечесин да суратлайды. Аны тюз, терс жигити да бардыла. Не заманда да алай бола келгенди: бир къошда окъуна адамланы бири тири болады, бири – эринчек, бири – малны сюйген, бири – сюймеген, алай, башха амал излеп кюрешмей, башын къош тийресинде кечиндирген. Жашау жолланы не теренине къарасанг да, тиричилик этген адамгъа башха тюрлю хурмет бериледи. Хапарла аллай адамлагъа жораланнгандыла.

Бабаланы Сулейманны «Агъачда» деген хапары къысхачыкъды.  Болсада анда болгъан магъана жюрегинге тюйрелип къалады. Жашы бла атасы агъачха отун этерге келедиле. Жаш къарт эмен терекни аудурургъа кюрешеди. Ол балта бла бир ненча кере ургъанлай, терекни кесилген жеринден бир къызыл тамычыла чыгъып башлайдыла. «Терекден суу чыгъады, къып-къызыл, къызыл суу… Къарачы бери», – дедим, иги сейирсинип.  Атам, ишин къоюп, онг къолу бла тобугъуна таянып, бек алгъа, андан башха зат айтмай: «Астофируллах, астофируллах», – деп, мени къатыма шош келди. Энишге ийилип, сууну акъгъанына иги кесек къарады, къолу бла тийип да кёрдю. Мен терекге керилип башлагъанымда, ол, мени къолумдан тутуп: «Къой, кет, къой. Мен къачан эсе да дагъыда биреуден эшитгенме, терекни кесе тургъанлай, «гиз-з» деп къаны агъып… Жанлары барды аланы да. Балтаны алып, адам агъачха кирсе, хар терек, къоркъуп, ийман-шагъадат келтирип турады, – деди».

Адам кеси къурагъан жомакъмыды бу, таурухмуду бу? Аны былайды деп, ким айталсын, таурухла, жомакъла да бизни биргебизге жашай эселе, Сулейманны хапарларына кире эселе. Байды аны дуниясы.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: