Тарыхда болгъан затлагъа энчи къарамы болгъан жазыучу

Жазыучу Хучиналаны Магомет адабиятыбызгъа ашыкъмай келгенди, хар жазарын оюмлап, тинтип, базманда чекгенча. «Ючюнчю батальон» аны биринчи проза чыгъармасыды. Андан сора «Уллу Малкъар» деген романы, «Кюйсюз заман» (хапарла бла повесть китабы) эм «Кюн балалары» атлы

Малкъар» деген романы, «Кюйсюз заман» (хапарла бла повесть китабы) эм «Кюн балалары» атлы романыны эки да кесеги басмаланнгандыла. Орус тилде да аны «Сказание об аланах» деген поэмасы, кёп статьялары да чыкъгъандыла. Бизни миллетни тарыхы бла байламлы бир ненча жыйымдыгъы да барды. Аны бла байламлы алгъын газетде басмаланнган материал бла сайтны окъуучуларын шагъырей этебиз.

Хучина улуну баш темасы тарыхды. Ол чыгъармаларыны асламысында халкъны буруннгу заманларын суратлайды. Жазыучуну «Эль-Фа» китап басмада уа бек уллу эм магъаналы иши чыкъгъан эди – «Исто­рия Балкарии» деген китабы. Анда ол миллетибизни бурун­нгу заманладан башлап XX ёмюрню ахырына дери жашауун тинтеди.

Китап орус тилде жазылгъанды, аны себепли мында юлгюге келтирилген кёп сейирлик шартла оригиналда болгъаныча бериледиле. Ким сюймейди билирге тукъумуну, миллетини, къыралыны тары­хын? Кесине бир кесек хурмет этген адам ол затланы билирге итинирикди. «Мен кимме, къайдан чыкъгъанма?» - де­ген сорууну кесине берген таулу «История Балкарии» китапны окъургъа сюериги баямды.  Аны эки китабы басмаланнганды.

Сёзсюз миллетине, туугъан халкъына уллу сюймеклиги бла бирге хурмети болушхандыла жазыучугъа быллай магъаналы ишни хазырларгъа. Жаш заманында окъуна университетни тарых бёлюмюн Магомет бошдан сайламагъанды. Тарыхны юсюнден жазгъан а алай тынч тюйюлдю, бютюнда  аны урларгъа кюрешгенлеге тёгерегингде кёп болгъанларын кёре тургъанлай. Дагъыда ол магъаналы ишни жазыуда авторну бир уллу мураты болгъанды – миллетни тарыхын тюз кёргюзтюрге. Мен былай жазаргъа сюеме дегенча тюйюлдю иш.

Тарыхны юсюнден жазар ючюн, автор кеси билимли болургъа керекди, аны бла байламлы кёп документлени да окъургъа эм тинтирге, бир бирлери бла да аланы келишдире билирге да борчлуду. Эсингде да кёп шартла турургъа керекдиле. Мени оюмума кёре, ол къыйын ишни Хучиналаны Магомет тийишлисича тамамлагъанды.

Ол хайырланнган эм тинтген адабиятны тизмеси бек узунду – жюзге жууукъ. Ол а жазыучу ишине бек жууаплы кёзден къарагъанына шагъатлыкъ этеди. «Древние тюрки», «От Руси до России», «Древняя Русь и Великая степь», «Кара­чаевцы и балкарцы – древний народ Кавказа», «История древнего Востока», «Балкария. Исторический очерк», «Извес­тия древних писателей о Ски­фии и Кавказе» - ма быллай тарых магъаналы кёп сейир документли китапланы хайырланнганды Хучина улу ишинде.

Сёзсюз, Магометни китабын окъуп, аны бла оюмлары келишмей, даулашырыкъла да табылырла. Алай китапха не кёзден къарасакъ да, аны магъаналылыгъы уа баямды. «Бизни ата-бабаларыбыз аланладыла», - деп жазады ол. «Аланла угъай, къыпчакъладыла (половчула) ата-бабаларыбыз», - деген оюм да тохташханды муну бла байламлы. Соруула кёпдюле. Алагъа жууапны излегенди автор. Был­лай ишде жаланда кесинги миллетинги тарыхын билиу бла чекленирге онг жокъду. Миллетле бир бирлери бла байламлыкъ жюрюте, уруша, жараша, бири дуниядан жокъ болса, башхасы уа жаратыла – ма алай къурала келгенди тарых. Аны ачыкълагъан а болмагъанча къыйынды. Быллай ишде чырмаула да аз тюйюлдюле, аны себепли батырлыкъ, таукеллик, тёзюмлюк да керекди быллай магъаналы китапны жазгъанда. Анга кёп алимле бла даулашыргъа да тюшген эди. Чыгъармачылыкъ жашауунда ол сынауладан махтау бла ётгенди жазыучу.

Автор кесини оюмун ачыкъ эм кесгин айтады, бир кишиге жакъ басмай. Буруннгу Русьну (шёндюгю Россей) Хазар каганат, Ала­ния эм Итиль сууну (шёндюгю Волганы) жагъаларында орналгъан айтхылыкъ Булгария бла (ала ючюсю да тюрк тил­ли къыралла эдиле) араларында болгъан халланы ачыкълайды – мамырлы жашау бла бирге къанлы сермешле да болгъандыла. Ха­зар каганатны хорлап, аны чач-тюк этген а оруслу князь Святослав эди. Алай оруслу алим Георгий Прошин а бы­лай акъларгъа кюрешеди Святославны зор бла, уруш бла башха миллетлени жерлерин бийлерге кюрешгенин: «Киевская Русь бирлешгенден сора, эм къанлы жауу Хазар каганатны хорлагъанды. Аны бла Багдадны базарына, Востокга кёчерик славянлагъа жангы жерле, политика жаны бла да уллу болушлукъ эм эркинлик бергенди», - деп. Да сора, дейди Хучина улу, Тамерлан неда Батый-хан болсун, ала да европалы базарлагъа, жангы жерлеге ие болургъа итиннгенлери ючюн мажюсюле, зулмучула нек боладыла? Ала да, Святославча, кеси миллетлерине жангы жерлени бийлерге эм политика жаны бла уллу эркинлик берирге сюедиле. Зулмучулагъа бирча зулмучу дерге керекди, бирин акълап, башхасын къаралап турмай, деп алайды аны оюму. Быллай юлгюле бла автор тарыхны жазыуда уллуракъ миллетлеге жакъ басыу дайым тюбей келген иш болгъанын да кёргюзтеди. Анга кёре сейир тюрлю-тюрлю юлгюле бла тенглешдириуле китапда кёп тюбейдиле.

Сейирди тарых дегенинг, бек сейир. Аны энчи бир ауукъ заманын алып жазгъ­ан бир иш, миллетни саулай тарыхын буруннгу заманла­дан башлап (бизни эрагъа дери болгъан ишледен) бюгюннге дери суратлагъан а болмагъанча къыйынды эм жууаплыды. Скифия, Визан­тия, Хазария эм башха жер­ле бла не байламлыгъыбыз болгъанды, не магъананы тутхандыла ала бизни ата-бабаларыбызны жашауларында?

Бек башы – хар тарых магъ­аналы ишге, аланы юсюнден не кёп жазылгьан эсе да, Ху­чиналаны Магометни хар бирине кесини энчи, азат къарамы бар эди. Хар нени юсюнден да тюзюн айтыргъа итиниулюгюн эслемей къояргъа онг жокъду. «История Балкарии» базыкъ китапды (405 бети барды), алай аны солумай окъуйса. Алай сей­ир жазылгъанды ол, алай магъаналыды.

Чыгъарма бизни адабиятыбызны байыкъландыргъанды эм тарыхыбызны иги да жарытханды. Ма аллай кёп затлары бла багъалыды бизге бу китап. Аны сейирлигин а жаланда окъусанг, билликсе.