Жашау сынауланы юслеринден

Къулийланы Борисни «Сараякъ къазла» деген романы кёп затны юсюнден айтады.

Авторну юсюнден бир-эки сёз. Борис 1938 жылда Нальчикде туугъанды. Сабийлигини иги кесеги, жашлыгъы да Къыргъызстанда ётгендиле. Школну Фрунзе шахарда бошагъанды. Бери къайтхандан сора уа, 1958 жылда, малкъар студиягъа жаш адамланы айыргъанда, аланы санына тюшюп, Москвада Щепкин атлы театр училищеде окъугъанды. Аны бошагъандан сора, Нальчикге къайтып, малкъар театрда ишлеп башлагъанды. Малкъар театргъа кесини режиссёру керек болгъанда уа, къайтып, Москвада Станиславский атлы къырал институтда режиссёргъа окъугъанды. Андан сора Шогенцуков атлы театрда режиссер болуп, ызы бла, малкъар театр энчи болгъанда, аны баш режиссёру болуп тургъанды. Усталыгъын ёсдюре, Къулийланы Борис дагъыда ГИТИС-де Бийик режиссер курслада да окъугъанды. Малкъар, орус театрлада режиссёр болуп тургъанды.

Аны «Сараякъ къазла» романны тили, сюжет ызы, жазылыу мадарлары бла да башхалагъа ушамайды. Суратлау тили байды, сюжет ызы уа, сюргюнню сынагъан адам, жюрегине къарап, алай ишлеген суратха ушайды. чыгъарманы жазылыу мадарлары да энчи жумушакъдыла. Романны къурамына къарасанг, аны кесеклери бир бири бла тутхучлудула. Ол башхалагъа ушамайды – автор сабийни кёзлери бла къарайды сюргюнню ажымлылыгъына.

Романны сюжет ызы юйюр таматасы Таусону аты бла башланады. Къарт Таусо эгечинден туугъан Мырзакъул бла тау жолда барады. Ала къышдан чыкъгъан кийиклеге жалатыргъа деп, туз элтип барадыла. Аппасы бла да жюрюгенди Таусо бу жолчукъну. Жашауу мында ётген Таусону эсине кёп зат келеди. Жашау ызы. Бийикге чыгъып, жолоучула къол аяздача орналгъан эллерине къарайдыла, кийиклеге туз жалатадыла. Шош эди дуния. Алай къарт Таусону бир жюрек тынгысызлыгъы уа бар эди. Кеси да ангыламай эди неден болгъанын алай, ишекли уа бола эди. Бютюнда къарачайлыланы, чеченлилени хапарларын эшитгенли.

Таусо бла Жалдуз эки жаш ёсдюргендиле – Мухаммат бла Малик экиси да уруш аулагъындадыла. Бу эки къарт бири бирине къалай сакъ болгъанлары романда сюжет ызны узунуна айтылып барады. Таусо дуниядан кёчгюнчюлюкню биринчи кюнлеринде кетсе да, чыгъарманы баш жигитинлей къалады. Аны аты бла табылады кюч-къарыу да, таукеллик да, жашау этерге тирнеклик да аны аты бла башланады. бу эки адамны бир бирге къалай иги болгъанларын автор жашау болумлада кёргюзтеди.

Эки къарт да, бир бирлеринден букъдуруп, эки къагъыт жюрютедиле жанларында. Бири Таусону кёкюрегин кюйдюреди. Бирси къагъыт а  – Жалдузну, анда Мухаммат Киев шахарны къоруулай жоюлгъанды деп жазылады. Ала экиси да бир бирден бу къагъытланы букъдуруп турадыла. Жаланда жан адыргысын этгенде, Таусо ол тасханы ачады. Алай ол ачы хапар керти болмагъанын жюреги бла сезген Жалдуз, аны жанын тынчайта, жашларыны урушдан сау-саламат къайтырларына ийнаннганын айта, ол къагъытланы жыртып, отха атады.

Таусону сыфаты аламат жазылгъанды: ол иги таулу атады, ариу юйюр ёсдюргенди, элде намысы жюрюген, игини-аманны  ангылагъан адамды. Граждан урушха, колхоз къурулушха да заманында тири къатышханды. Ахырында уа, туудугъун кесине къысып, анга жомакъ айтхан аппадан огъурлу сыфат къураргъа боллукъмуду? Аппасына къысылып жатхан Азаматны тюшюнде, дынгыл ёзенни къалын ёрюшюне батылып, эмилик жылкъы отлайды. Кюмюш къонгуроу боюнуна тагъылып тургъан къара ажир кишнейди. Таусону уа тюшюнде, эл къыйырында ырхы жетип жыгъады. Ол кезиуде къагъыладыла эшикле. Танг атаргъа кёп къалмай. Аланы кёчюрюрге келген солдатла, къабыргъада солдат суратланы кёрюп жунчугъан эдиле…

Кёчюрюлгенлени ызларындан кесин атып, ат арбаны жардан жыгъаргъа аздан къойгъан Домалайны, жашчыкъны итин, солдатладан бири, ушкок атып ёлтюрдю да, Таусону тюз да ол сагъатда эси ауду… «Бара эди таулу халкъ, – дейди жазыучу, – тиширыуланы жарыкъ байрамында къара букъу чеге. Къара булутла да, тау башларындан айырылып, бушууларына батып баргъан халкъны ашырыргъа келгенча, ызындан къуууп келе эдиле…»  Жолда Мырзакъул ёледи. Аны къара жамычы бла поезд тохтагъан жерде къаргъа салгъанларын жазыучу былай суратлайды: «Мырзакъулну къара жамычысы, акъ къарда этеклери да кенгнге жайылып, жата эди – мухажирликни къара палах жолун суратлай …»

Кёчгюнчю юйюрню биринчи кечеси гюрбежиде ётеди. Азаматдан сора киши да жукъламайды. Таусо, Жалдуз, Ажабийке. Экинчи кюн кёредиле Азамат да, ыннасы Жалдуз да кёлле боюнунда, башларын да къанат тюплерине букъдуруп сюелген сараякъ къазланы. Сараякъ къазла артда романны кёп бетлеринде тюбейдиле. Ала таулула кирген жангы жашауну бир шартыдыла. Баям, жазыучу, къанатлары болгъанлыкъгъа, учалмагъан къанатлыланы миллети бла тенглешдире болур. Учалмай эди таулу ол кюнледе, не бек тартдырса да журтуна. Бирси жанындан, сараякъ къазла, бу бола тургъан терсликни кёрмезге сюйюп, анданмы букъдурдула башларын, жашчыкъ аланы биринчи кёргенде?

Кёчгюнчюлени биринчи танышлары къыргъызлы жашчыкъ Даниял эди. Атасы урушда жоюлгъан. Артда аны анасы Сайраны, Зайнафханны, дунганлы Юанны, Иван Кондратьевични, Арли деген аман адамны, дагъыда башхаланы танырла кёчгюнчюле. Иги, аман хар къайда да бирча болгъанларына сейирсинирле.

Жарлы Таусо Къыргъызда къабыр юлюшлерин тапханланы биринчи къауумларында болду. «Жиляй эдиле ючеулен. Жарлы Таусону жиляуун эте эдиле. Ансыз къалгъанларына адыргыдан жиляй эдиле ала…»

Романда Жалдузну сыфаты бек байды. Ол жыллада тиширыуну таукеллиги, тиричилиги сакълагъанды миллетибизни. Аны жырын-сырын, тёрелерин, адетлерин унутдурмагъан, урушда къалгъан аталарыны орунуна эр киши сабийлени балта тутаргъа, чалгъы тишерге юйретгенле да ала болгъандыла. Аладан эди Жалдуз да. Биринчи кюнден окъуна, ол колхоз арбазгъа къалауурлукъ этип башлайды. Ажабийке, келини, фермагъа ийнек сауучу болуп барады. Азамат да, къолундан келгенича, пиринч ариулагъанда, атны башындан тута эди, неда бахчада ишлегенлеге суу ташый эди. Чюгюндюрчюлеге суу ташыгъан а тынч тюйюл эди. Бир кёзюнден сокъур ат, Азаматны хорлап, кесин зынтхы бахчагъа атханда, колхоз башкъарма Арчи, тюз ол сагъатда жетип, Азаматны къамичи бла тюйген эди.

Замансыз тамата болгъан сабийлени къадарлары ачы эди. Аны юсюнден жазыучу былай айтады: «Атасы – урушда, анасы бла геллясы – тиширыула, кертиси бла да, жашау – келепен къашыкълай: жалайса да – атанг ёледи, жаламайса да – ананг ёледи дегенлей эди…» Жетижыллыкъ жашчыкъны жомакълы жашауу узакъда къалгъаны ажымлыды. Алай, ол тёлю башха болса, жашау этер мадар къалырмы эди? Жашчыкъ школгъа баргъанда, аны жашаууна бир аламат адам киреди – устазы Наталья Терентьевна. Ол Азаматха, бу дуниядан узакъ болмай, башха дуния да болгъанын ангылатады. Ол эди Азаматны жашауун жарытхан, анга огъурлу умутла этдирген да.

Азаматны атасы Мухаммат юйюне къайтханлыкъгъа, ол кёрлюк кюйсюзлюклени бети жабылмады – Азаматню чюгюндюр башла жыйып келе тюйюп, жилятхан Арлиге къол кётюрдю да, анга он жылгъа сюд этдиле.

Жалдузну кичи жашы Малик да урушдан сау-саламат къайтады. Жалдузну жаланда Таусону излегени, Мухамматха къайгъысы, алагъа тансыкълыгъы мудах, бушуулу этеди. Санлары тынчайгъан аз заманнга…

Романда артха къайтыргъа деп оноу чыкъгъаныны юсюнден айтылмайды. Бир кесек заманчыкъдан ол оноу чыгъарыкъды. Анда къалгъан таулу къабырланы башларын сылай, ол къууанч хапар бери, Кавказ таулагъа да, жетер. Таулуладан алгъа болуп, аладан женгил къанат алыр да, жетер.