Хорланнган жазыуну тауруху

Къарачай поэт, жазыучу, драматург Батчаланы Мусса 1939 жылда Кумушда туугъанды. Къарачай-Черкес къырал педагогика институда окъугъанды. Жазыучулукъ ишин эртте башлагъан эсе да, китаплары уа эсли болгъанда басмаланнгандыла. 1968 жылда Батчаланы Муссаны «Сагъышла» бла «Адам болургъа!» деген китаплары чыкъгъандыла. Экинчисин ол Къайсыннга атагъанды.

Андан сора да Муссаны «Элчилерим», «Хорланнган жазыу», «Ёмюрню дауу», «Ёлюп кетгинчи» эм башха китаплары чыкъгъандыла. Ала бла Батчаланы Мусса къарачай-малкъар адабиятда жангы бет ачханды.

Ол 1976 жылда Бийик адабият курсланы, ызы бла ГИТИС-ни режиссёр бёлюмюн тауусханды. Ол жыллада «Юность» журнал аны «Элия» повестин басмалагъанды. Ат аллай хайыуанды, ол не къоркъакъны, не зарны, не къызгъанч адамны сюяллыкъ тюйюлдю. Аллай ат эди Элия. Аны кесип, таулу киши жашчыкъны дуниясын тамыры бла тюрлендиреди. Жашчыкъ, ол ариулукъну дуниядан былай кетгенине жарсып, халжар мюйюшде олтурады. Повестьни сезим теренлиги, тил байлыгъы да жюрегинги шургу этдиредиле.

Мусса анда «Кюмюш Акка» китабын чыгъаргъанды. Ол аты бла хапары да терен магъаналыды. Къайтмазлыкъ юч жашын сакълап турады къарт. Биледи ючюсю да жоюлгъанларын, алай сакълайды. Аны кёлюн кётюрюр умутда, жазады анга жашларыны атындан гуппур Ибрагим къагъытла. Бары да биледиле аны. Кюмюш Акка да. Алай, жашчыкъ келсе, къагъытланы окъу деб а тилейди. Къарт ашыкъла бериучю жашчыкъ, аны къабырына келип, осуятын толтура: «Уруш бошалды!» – деп къычырлыкъды.

Мусаны къайсы хапарын, повестин, къысха новеллаларын алсанг да, алада авторну кёз жютюлюгю бла жюрек тынгысызлыгъы сакъланадыла. Къысха новеллаланы («Къарылгъач», «Атакада», «Хорлам келтиргенни юйю», «Эсгериу», «Жыр болуп къалгъан» …) асламы Уллу Ата журт  урушну юсюндендиле. Сёз ючюн, аладан биринде, «Къарылгъач» дегенде, къанатлы тёрт баласына аш келтирирге кетеди. Къайтып келсе, уя да жокъ, балала да жокъ, тёгерек – отда. Къарылгъашчыкъ, кесин отха  ата, кёзлерин кёкге кётюргенде, уллу темир къушну кёреди. Анда олтуруп тургъан адамны уа эслемейди. Ол адамны уа къайда эсе да жер юсюнде кюн тюбюнде тёрт сабийи ёсе болурла деп оюмлайды автор.

Уруш деген сёзню айтмай, автор урушну къара бетин алай ачады. Башха новелласында уа аскерчи урушдан хорлам бла къайтып келеди. Юйюню орунуна уа – кюйген тыпыр. Жилямугъун баш бармагъы бла эзе, ол жерден жалын ургъан кирпични алады – жангы юйню биринчи кирпичин.

Быллай новеллала, къысха чам, кюлкюлю, масхара хапарла, жумушакъ, лирикалы повестьле жазгъанда да, Мусса бирча фахмулу эди. Анга къайсы адабият жанр да бойсуннгандыла.

Алгъан билимин тамамгъа санамай, Мусса ара шахарда ГИТИС-де режиссёргъа да окъугъанды. Андан къайтханлай «Тёппесине жулдуз тийген» деген трагикомедиясын жазгъанды. Ызы бла «Хорланнган жазыу» деген драма поэмасын. Адамлыкъны, игиликни бийик жорукъларын жакълагъан Мусса къарачай-малкъар тилде жазгъан жазыучуланы закийи эди. Аны пьесасыны юлгюсюнде театр искусствону ёсгени туурады.

Ёлюм элиясы чакъгъанда, 1982 жылда, Мусса Кумушда тарих музейни къурулушуна болуша болгъанды да, жашлай, иш юсюнде, адамла арасында тургъанлай кюйгенди. Аны бла бирге Къарачайны бир уллу, сейирлик дуниясы да кетгенди.

Батча улуну драматургияда жазыучулукъ бетин тынгылы ачхан чыгъармасы «Хорланнган жазыу» деген драмасыды.

Драма бизни тарых жолларына чыгъарып, мындан беш-алты жюз жыл артха элтеди. Ол узакъ ёмюрледе, ата-бабаланы заманларында, таулула Ата журтларына, адепге-намысха, шуёхлукъгъа, адамлыкъ хунерге къалай табыннганларыны юсюнден пьесады. Кеси да эки шуёх миллетни жигитлерине жораланады. Ала от жагъалары, намыслары, бийик таза сюймекликлери ючюн душман бла къазауатха сюеледиле.

Ахыр жылларында Мусса кесини туугъан эли Кумушда жашай эди. Аны чыгъармачылыкъ муратлары кёп да, бийик да эдиле.

 «Хорланнган жазыуда» Алтын Орда болгъан заманланы юслеринденди ол. Сюжет Къарачайгъа болгъан бир къазауатны юсюнде къуралады. Поэманы ниет чигинжиси намысды.

Шаухал бий жашы Наурузгъа къатын алыргъа хазырланады. Алай, алыкъа жашды деп, сёзюн ачыкъдан салмайды. Алагъа жау чапханда, Малкъардан болушлукъгъа аскер келеди. Таматалары жигит Батырбек. Хорлам алып келгенде, Батырбекге къыз сайлатадыла. Наурузну бла Лейляны сюмекликлеринден хапары болмагъан Батырбек Лейланы сайлайды. Халкъ, жарсып, онг излейди. Алай Шаухал бий, кишиге сёз айтдырмай, жашыны сюйгени Лейланы Батырбек бла Малкъаргъа ашырады. Къыз анга тасхасын айтханлай, Батырбек Лейланы къайтарып келеди. Жазыу – ол пьесаны баш жигитлеринден бириди, хорланады, ол айтханча болмайды.

Шаухал бий кеси заманыны, кеси жамауатыны кючлю адамыды. Ол намысны, адет-тёрени аллында баш урады. Тюзлюкню къалаууруду. Адамны этген иши ючюн багъалагъан, жамауатда сыйы жюрюген адамды. «Хорланнган жазыуда» аны жашы Науруз, къан чериуню аллына чыгъаргъа ашыгъады. Анасы Мёлек: «Жашса алыкъа жаула бла сермеширге», – дегенде, Жазыу да, Шаухал бий да бирча:

Жаш болмагъан Лейла бла бирлеширге,

Жаш нек болду жаула бла сермеширге?! – деп къатлайдыла.

Хар эр киши жаратылад жаула бла юбеширге, – дейди Шаухал, юйдегисине, жамауатха да быллай кюнде айтылыргъа тийишли оюмну билдире.

 «Хорланнган жазыуну» жигитлери XIII-чи ёмюрде болгъан ишлени юсю бла кёргюзтедиле Къарачайны бла Малкъарны бирлигин. Къыйын кюн бир бирге къарындаш билеклик этиу бирден эки болгъан халкъны адетиди, тёресиди. Ол затны киши тюрлендиралмаз.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: