Кофеде кеслерине къоркъуу кёргенле

Шёндюгю дунияда кофени сюйгенлени саны, аны жаратмагъанладан эсе кёп болур, баям. Сатыуда бу затны къадар тюрлюсюн табаргъа боллукъду: сюйсенг къууурулгъан бюртюклерин, дагъыда тартылгъан, терк эриген. Керек болса, жашил (чий бюртюклени) да сатып алаллыкъсыз.

Адам ашагъан, ичген хар нени да мардасы болады. Саулукъгъа зараны жетмезча кофени да оздурургъа керекмейди. Ол медицина илмуну айтханыды. Алай бурун заманлада уа (ортанчы ёмюрледе) кофени сюйгенлеге властьла къажау тургъан шартла да бола тургъандыла.

Биринчиден, кофе къайдан чыкъгъаныны, аны тарыхыны юсюнден къысха хапар. Тюзюн айтханда, аны жик-жиги бла киши да билмейди. Быллай таурух барды: африканы тийресинде Калди деген бир къойчу, эчкилери ууакъ бюртюклени ашагъандан сора ары-бери секирип, чабып башлагъанларын, кече да жукъламагъанларын эслегенди. Ол тогъузунчу ёмюрде болгъан шартды, дейдиле. Алай аны юсюнден хапарла уа жаланда онбешинчи ёмюрде чыкъгъандыла. Аны себепли бу таурухну тюзлюгюне ишекли боласа.

Бирле уа ким эсе да бир бабас, килисаны башчысына кофе бюртюклени жыйып келтиреди да, ол а аны шайтан къурагъан затлача кёрюп, отха атхан эди, алай къууурулгъан ийиси бурунуна ургъандан сора уа, оюмун олсагъат тюрлендиргенди дейдиле. Ол тюзмюдю огъесе ким эсе да къурагъан бош хапармыды – аны да киши билмейди.

Кофени тамыры Эфиопия къыралдан башланады – анга ишек жокъду. Аны ата журту, бирле суннганча, Бразилия тюйюлдю. Онбешинчи ёмюрде, Аравия айрыкамда кофеге ушашлы бир затны къайнатып, ичип тургъандыла. Кофе артда Персиягъа, Египетге, Тюркге да жетгенди. Бусурман дунияда ал кезиуде анга сагъайып къарагъандыла. Алай татыуун, кюч-къарыу бергенин терк окъуна жаратхандыла. Бирле уа кофеде къоркъуу кёргендиле.

Биринчи кере аны хайырланыргъа Меккада чек салгъандыла. Шахарны башчысы 1511 жылда адамла кофе ичерге жыйылыучу ашханаланы барын да жабады. Буйругъуна эс бурмагъанлагъа уа къол жетдирирге окъуна угъай демегенди. Этген оноууну магъанасын кофе «араб чагъырды», адамны мыйысын хайрам этеди деп ангылатханды. Алай солтан а аны жанлы болмады, ол кеси да кофени сюйген адам, шахарны башчысыны буйругъун тешеди.

Кюйсюзлюгю бла белгили болгъан Мурад IV солтан а аллай тюйюл эди. Аны къыралында жашагъанла кофени татыуун сезгенли жюз жыл озгъан эди. Адамла кофейнялагъа жыйылып, андан да иче, къырал жумушланы, динни, жашауну юсюнден хапарла бардырыргъа сюйгендиле. Солтан а аны жаратмагъанды, ала керексиз сагъышлагъа келирле, бойсунуудан чыгъарла деп къоркъгъанды. Аны ючюн дин къуллукъчула бла оноулашып, ала кофени чагъырча аллай хаталы затха санарча этеди. Алай бла 1633 жылда кофейняла жабыладыла. Алагъа неда башха жерледе жыйылып кофе ичгенлени уа ёлтюрюрге окъуна боллукъ эдиле. Солтан кеси да башларын тайдырыргъа угъай демеучю эди, деген хапарла жюрюгендиле.

Солтан ёлгени бла чеклениу да кетеди. Эр кишиле уа, алгъынча жыйылып, кофеден да тарта, философия, политика темалагъа хапарларын бардырып башлайдыла.

Кофе ичиуню тыяргъа сюйгенле Мураддан сора да табылгъандыла. Европада анга чек салыргъа сюйгенлени сылтаулары тюз солтандача аллай эдиле. Атлары аны бла белгили болгъанланы санында шведли патчах Адольф Фредерик, аны жашы, Густав III король да болгъандыла. Алай аланы буйрукълары кёпге созулмагъандыла. Англияда тиширыула 1674 жылда «кишиле аман ийисли, къалын сууну иче, заманларын, ахчаларын да бошуна къоратадыла» деп жазгъан петиция да болушмагъанды. Онжетинчи ёмюрню ахырында Лондон шахарда бир ненча жюз кофейня ишлей эди.

Озгъан ёмюрлени зулмучу патчахлары не кюрешген эселе да, кофе ичиу къалмагъанды, ол сау дуниягъа жайылгъанды. Аны бек сюйгенлени санында Вольтер, Бенджамин Франклин, Людовик XV, Бах, Моцарт, Ницше, Карл Линней эм башха белгили адамла болгъандыла.