Ай жерге тюшгенде

Къарачай жазыучу Батчаланы Мусса терен билимли, жютю ангылаулу, адабиятха жангы суратлау мадарла кийирген жазыучуладан эди. Ол 1982 жылда ажымлы ёлгенди, къысха жашауун чыгъармачылыкъ ишге бергенди.

Толу къыркъ юч жыл жашамагъан Мусса – поэт, прозаик, драматург, миллетини тин байлыгъын, ангын ёсдюрюуге мардасыз къыйын салгъанды. Аны жазгъан затлары жер юсюнде къалгъанлагъа, келлик тёлюлеге  да адамлыкъ дерследиле. 

Аны «Тёппесине жулдуз тийген» деген пьесасыны жанр энчилиги комедиягъа тартады дейдиле бир-бирле. Алай ол, не къадар заман ётсе да, жангылыгъын тас этмеген драмады. Ол сюймекликни, аны къоруулауну эм жашауну юсюнденди.

Пьесаны баш жигити Хорасанды. Алай эллилери аны эртте унутхандыла – айгъа къараргъа сюйюучюсю ючюн, тиширыугъа Аймуш деп атап къойгъандыла. Айгъа уа нек къараучу эди Аймуш – сюйгени Мустафа бла алай эди келишимлери, къайда болсала да, айгъа къараргъа деп. Баям анда къарамлары тюбеширле деп, анга ийнана эдиле бир бирлеринден тансыкълыкъларын алалмай, ёмюрге айырылгъан сюйгенле.

Аймуш кийим тикген фабриканы къарауулуду, алай аны биз иш юсюнде кёрмейбиз – бек биринчи анга милицияны юйюнде тюбейбиз. Ары Аймушну Солман – жюн, тери алыучу киши, чакъыртханды, Мариям Хасановна уа  – милицияны къуллукъчусу, жашауу келген тиширыугъа соруу этеди. Тюз да биринчи тюбегенлей окъуна, Аймушну ачыкъ, айтыр сёзюн артха салмагъан, тюзлюкню жакълагъан адам болгъанын эслейсе. Былайгъа аны Солманны къызы Ойкагъа сюйгени бла къачаргъа болушханы ючюн чакъыргъандыла. Энди Ойканы бла Назирни къайда букъгъанларын айт деп къысадыла.

Аймушну бла Солманны сыфатлары пьесада бек тынгылы бериледиле, пьесаны трагедиялыгъы да андады. Экисини къаршчылыкълары жашау узуну юзюлмейди. Жаш заманында Солман Аймушну тилегенди, Аймуш Мустафагъа къачханда уа, ол кече окъуна почтада ишлеген Солман анга повестка келтирип, Мустафаны урушха ийгенди. Чолакълыгъы ючюн Солманны кесин а урушха алмагъандыла.

Фашистле келгенде, атасы Харун полицай болуп, Солманны да болушдуруп тургъанды. Артда, башсыз болуп къалгъанында да, тилегенди Солман Аймушну. Аны сууутур ючюн, Аймуш Бутдукъ деп бир къарт къатын чайыр бла кюкюртден этген дарманны салып, бетин кюйдюрюп къойгъанды. Къызны бети бир кесекге бузулургъа керек эди – къызылла келгинчиге. Алай ол ёмюрлеге бузулду. Аймушну кёп къууанчын сыйыргъанды Солман: сюйгени Мустафаны, къарындашы Хызырны, ариулугъун, сора дагъыда ахыр кере – жангызлыгъын унутдургъан маймулчугъу Маймулатны. Хау, Аймуш, жангызлыгъын алдаргъа сюйюп, биргесине маймул тута эди. Аны да Солман итине талатып ёлтюреди.

Болсада, ненча аманлыкъ этсе да, Солман кесин терсге санамайды – хар бир этгенине сылтау табады неда терсликни башхагъа атайды. Ол жашауда бек баш затха байлыкъны, ахчаны санайды. Къызы Ойканы да бай адамгъа берирге сюеди – «Учкуландан Хасан улу Смаилны Жожуруна». Ол байды, алай акъыл жаны бла жартыды. Болсада атасы Смаилны сом-шайы ол шарайыпны жабады деп, алай оюм этеди Солман. Аймуш а санайды: «Жожур атлап барса, Назир – жортуп, Жожур жортуп барса, Назир учуп барлыкъдыла жет деген жеринге. Сатма къызынгы дуния малгъа!»

Аймуш элде сюйгенлени келечилериди. Ол къачыргъан къызланы саны иги кесекди. Солман, ол затны аманлыкъ ишге санап, милициягъа тарыгъыу къагъыт жазса да, пьесаны бирси жигитлери: Мазан – комсомол тамата, эл cоветни таматасы Алий улу Азамат, Мариям Хасановна кеси да Аймушну ол кеси-кесине алгъан жумушуну магъанасын ангылайдыла. Кертиси бла да, ненча юй къурарыкъ жаш, ненча аламат къыз жангыз къаладыла миллетде?

Жангызлыкъны ачылыгъы пьесада сюжет ызны барыуун мудах этгенлей турады. Мында Аймуш, Алий улу, Мариям Хасановна, Солман кеси окъуна жангыздыла. Батчаланы Мусса пьесаларында, хапарларында да адамны жарсытхан, аны мудах этген затлагъа аслам эс бургъанды, баям, аланы хар ким да эслесин, аллай адамлагъа ким да себеплик этсин деп.

Жазадыла эллилери Аймушну юсюнден. Бири айтады: «Башын кёкге тутуп, кёзюн биягъы айгъа аралтып тургъанлай, учуп баргъан жулдуз, келип, тёппесинден тийгенди да, мыйысын орунундан тайдыргъанды… жинлери бла сёлешеди. Аладан жазыу китапда къайсы жаш бла къызны жазыулары бир болгъанын биледи да, сора амал этеди...»» – деп, бирси айтады: «Хыйнысыны кючюн эртте билип бошагъанды эл: желим бла жабышдыргъанча, жабышдырады къолгъа алгъан экеуюн!» Алай, не десенг да, элни адамыны хар бири энчи къылыкълы эсе да, аланы бирге ушатхан бир зат барды – жандауурлукъ. «Китап жазарыкъма Аймушну юсюнден!» – дейди Мазан. Китапла уа игилени, юлгюлюлени, миллетге жумуш этгенлени юслеринден жазыладыла.

Чыгъармада кюлкюлю шартла кёпдюле. Сёз жютюлюк, акъыл элпеклик да бирча кенгдиле Батча улуда.  Пьесада быллай суратла бардыла:

Аймуш. …Солман бир кюн, бёркюн аллына алып, тюшюрген хайырын тергей тургъанлай, Маймулат, ол бёркню сермеп къачып, жютю къаяны тёппесине миннгенди да, къызыл тюменчиклени бирин суугъа, бирин Солманнга атып, юлешип тюшгенди. Нек этдинг алай деп, къулакъчыгъындан тартханымда: «Солман элден жыйгъан жюнюне суу къошуп, мылы этип, алай береди къыралгъа: суунукъун – суугъа, Солманныкъын Солманнга бердим, – законнга, тюзлюкге къуллукъ этдим», – деди да, тап, жунчутхан да этди мени.

Солман. Болдунг, юйюнг къурурукъ! Къой манга контроль болуп турууунгу… Народный контроль барды, аллай затлагъа къараучу.

Аймуш. Да биз а бу эки контрольну къайры сугъайыкъ? (Эки кёзюн кёргюзтеди.) Ит бир сабийни талай турса да, сёз ючюн, таякъ алып чапмай, народный контроль барды, деп къоярыкъ болур эдик, гырт – санга!

Батчаланы Муссаны «Тёппесине жулдуз тийген» деген пьесасыны къуралыуунда эс бурурча  бир айырмалы кесек барды: пьеса тарыгъыу-таукел жыр бла башланады, аны бла бошалады.

Батчаланы Муссаны фахмусу къарачай-малкъар адабиятны не жанрын алсанг да, къолу тийгенин, эси жетгенин жарытып баргъаны хакъды.