Тарых бла адам къадарла

Малкъар жазыучу Гуртуланы Элдар уллу романладан башлап, къысха хапарлагъа дери жазгъанды. Орус, тюрклю, гюржюлю, къабартылы, къыргъызлы, башха жазыучуланы жигитлери да аны хиайры бла малкъар тилде сёлешедиле.

 Аны «Чум терекле» деген повести уллу чыгъармады. Революция кире тургъан жылла. Къол къыйыны бла жашагъан Дадашланы Исхакъны юйюрюнде юч жаш ёседиле. Таматалары Азретге – онбеш, ортанчылары Идрисге –  он жылгъа жууукъ эм анасыны ёшюнюнде Ибрагимчик.

Инкъыйлап бу юйюрню да бир жанында къоюп кетмегенди. Исхакъ кеси аллында жангы жашауну башларгъа дегенлени артыкъ уллу сюйсюнмесе да, артда ангылайды – революция келтирген игиликле жарлы халкъны жашауун тынч, жарыкъ этериклерин. Аны ючюн сюеди ол аланы къорууларгъа. Алай аны жашауу къысха болады. Ауруп тургъан юй бийчеси Зариятха чумла жыяргъа баргъанлай, къайдан эсе да атылгъан окъ Исхакъны жыгъады. Онбешжыллыкъ Азрет къарап тургъанлай, аны къарыулу, жаш атасы жан алады. Ол ачы хапар элге жетгенде уа, аурууу хорлай тургъан Зарият да жашаудан кетеди. Эллилери эки да ёлюкню бир кюнде бир арбаздан чыгъарадыла. Жашчыкъланы жууукъ-ахлуланы оноуларына кёре, Азретни – таматаларын-Зекерия алады кесине, Идрисни – Бекболат эфенди, гитчечикни уа – сабийсиз Фаризат, Зекерияны эгечи.

Азрет къошда мал кютеди. Ол кёп сагъыш этеди: атасы Исхакъ къоруулагъан эркинлик къайдады, энди ол Зекерияны жалчысы эсе? Кече къарангысында айыу сунуп, тананы ёлтюргени ючюн, Зекерия, малы халал болса да, ёксюз жашны къаты тюеди. Аны кётюралмай, Азрет, поездге  минип, узакъгъа кетеди. Анда поездлеге  ремонт этген депода ишге тохтайды, окъуу-билим да алады. Къарындашчыкъларына хапар берип, къагъыт жазып, аладан да хапар ала турады. Болсада аны жашауу ажымлы эди. Уруш башланып, Азрет анда жоюлады.

Жашчыкълагъа жашауда иги, аман адамла да тюбейдиле. Азрет тюбеген адамла, паровозну кочегары, машинисти, шуёху Коля, устазы Анна Фёдоровна, аны къызы Света – иги адамладыла. Ол болум эритеди Азретни жюрегинде бузну. Огъурлу Фаризатны кючю бла юйде жылыу къурумайды. Къалай-алай болгъан эсе да, Фаризат, Ибрагимчикни кесине къысып, артда уа Идрисни да, юй жылыуун сакълагъан эди.

Жазыучу суратлагъан уруш аллы жылла уллу кётюрюлюулюкню заманы эдиле. Билим алыу, дунияда жангы затлагъа итиниу ол кезиуге тюшген эдиле. Жашла жашаудан юлюшлерин алыргъа ашыгъа эдиле. Болсада ол биз суннганча бармайды. Уруш башланды. Ата журтларын къорууларгъа кетгенлени кёбюсю къайтмады. Азрет уруш къазауатында жоюлду. Идрис а къайтды юйюне, юй бийчеси Жаннетге, жашчыгъы Муратха. Идрис барындан да насыплы эди.

Батырбий эфенди юйретген жашау жорукълагъа къарасанг, мында ол билимли да, асыл да адамды. Жашау кертиликди ол. Иги адамла бирге ушайдыла! Ол – эфенди, бу уа жамауат къуллукъчу – Базаланы Гергъокъ. Неда оруслу устаз Епифан Ерофеевич. Повестьни жигитлери жашаудан алыннгандыла. Ахшы, аман къылыкълары бла, къууанчлары, жарсыулары бла, энчи жоллары, къадарлары бла.

Элдарны «Акъ къарда къузгъун къанаты» деген повести малкъар адабиятда бек трагедиялы чыгъармаладан бириди. Тарыхда адам къадарла къалай батханларын бла къалай къанат алгъанларын кёргюзтеди автор. Повестьни окъугъан кёп сагъыш этеди адамны, аны къарыууну, къарыусузлугъуну, амал излей билгенини бла ажымлыгъыны юсюнден. Кимди тюз, кимди терс? Адам улу жашагъан минг жылланы ичинде игилик бла аманлыкъны кюрешлери барады. Ол кюрешде хорлап чыкъгъанла, хорлатханла да бардыла.

Повестьни сюжет ызы уруш аллы жыллада башланып, таулула сюргюнден къайтхан биринчи жыллагъа дери келеди. Шургулуду аллы: саулай да бир тукъумну тамыры бла, чирчиги бла жокъ этерге кюрешеди сауутлу адам. Ол атхан окъ, шошлукъну къачырып, терекден къар тюшюреди. Нени да кёрюп, кёп жылланы неге да шагъат болуп, кёзюн къакъмай турады къузгъун. Алай ол затла артда боллукъдула… Алгъада уа – Рамазан бла бирге чанагъа минип учхан жилтинкёз Зуриятчыкъ, парткомну къызы; Рамазанны атасы темирчи Назир, граждан урушну жигити; анасы, сора – арбазны сакълагъан къара къузгъун. Башчыланы Назир, коммунистлени жыйылыуларында, Шамиюхну партиягъа ала туруп, угъай дейди. Ол акъла бла кюрешде бугъуп айланнганды. Болсада Назир жанлы киши да болмады. Назир а Шамиюх болгъан партияда болургъа сюймейди. Ол, женгиллиги хорлап, партбилетин парткомну секретарыны столуна атып кетеди. Андан сора башланадыла аны къара кюнлери.  Аны соруу этген юйге чакъырадыла… Андан ары Назирни къадары белгисиз болады.

Гюрбежиде уа быллай алгъышла этиле эдиле: «Да бу налны жюрютген ат тауда, тюзде да абынмай жюрюсюн!» – дер эди Назир. «Абынмай жюрюсюн!» –  деп къатлар эди Жамал. «Абынмасын!» –  дегенни айтып, Рамазан да налны суугъа сугъуп чыгъарыр эди. Алай эди темирчини ниет тазалыгъы, огъурлулукъну, тюзлюкню да кесине бойсундургъан уллу магъанасы, жашау жолну тамы.

Астемир шуёху, граждан урушда нёгери: «Биз аллай заманда жашайбыз, класс кюрешни отунда душманла бла бирге асыл жашла да кюедиле», – деп ангылата эди анга. Ийнаныуун тас этмеген Назир тюзлюк хорларын сакълай эди. Алай халкъ душманы болуп айтылды аты. Назир тутулгъанда, анасы дуниядан кетгенде, халкъ душманыны жашы Рамазаннга окъургъа, ишлерге онг болмай къалады. Жамал чакъырып, ол атасыны гюрбежисинде ишлеп башлайды. Аны аскерге да алмайдыла, биягъы сылтауну этип. Артда алгъан эдиле трудовой фронтха, танкланы алларын тыяргъа урула къазгъанда. Ызы бла аскерчи къаячыланы отрядларына.

Ол сабийликден сюйген Зурият башхагъа барады. Аны баш иеси жоюлады. Уруш баргъан кюнледе тюбешедиле экиси да Состар элде. Андан сора тууады алагъа улан. Анга Зурият Рамазан деп атагъан эди, сюйгенини атын дайым да къайтарып турур ючюн, хар кюнден, хар сагъатдан. Алай ол затны кёрмейди Рамазан. Жигит къаячы, жаралы болуп, душманны къолуна тюшгенде, Шамиюх аны, арбазгъа чыгъарып, къара къузгъун да къарап тургъанлай, ёлтюреди.

Шамиюх Башчыланы тукъум тамырларын юзерге сюеди… Алай, кёп жыл озгъандан сора, таулула сюргюнден къайтханда, ол Башчыланы Рамазаннга тюбейди, аны бла бирге келеди Назирни юйюне. Ол ачыуну кётюралмай, Шамиюх алайда ёледи.

Повестьни баш оюму: кеч-эртте болса да, тюзлюк хорлайды. Дуния жаратылгъанлы адам улу сынагъан терсликле, сыныкълыкъ кечилмез затладыла.

Къара къузгъун кёп затны кёргенди. Рамазанны жабылмай къалгъан кёзлерин да. Аны ёлтюрюп, акъ къарда баргъан Шамиюхну да. Къаягъа ёрлеген «эдельвейсчилени», къуш уяда болгъан сермешни… Барына да шагъат эди ол. Магъанасы уллу, суратлау кючю да теренди повестьни. Аны хар бир жигити кесини энчилиги бла бериледи. Ала бир бирни къатламайдыла. Тау элни адамларына тийишли къылыкъ ышанла толу ачыладыла. Хар элни да кесини къарты, жашы, ныгъышы, къудурети. Жазыучу,  табийгъатны суратлагъанда, кёккёз тангланы биргелерине жарытады терезени. Жукъусуз сууну тауушуна тынгылайды. Тау таракълагъа окъа гуржаба жаяды. Акъбет къышны алдаусуз болгъанына, таза болгъанына къууанады…

Адабият игиликге къуллукъ этеди. Андан болур, не тюрлю чыгъармагъа да жашауну бир кесеги сыйынады. Ол кесекчикде уа – эки да дунияны кюреши: тюзлюк бла терслик. Керти жазыучу уа биледи, окъуучуну да ийнандырады: кеч-эртте болса да, тюзлюк хорлар, хар не да кеси жерин табар. Заманны барыуунда жонула кетип, сыйдам болурла оюмла. Гуртуланы Элдарны жигитлери аны юсюнден айтадыла.