Адамларыбызны алгъыннгы жашау-турмушларындан юзюкле

Бу халкъда жюрюген хапарланы автору Улбашланы Саниятды. Ала халкъыбызны алгъыннгы кезиулерини харкюнлюк жашау-турмуш болумлары бла байламлыдыла, сейирдиле, энчи магъаналыдыла.

Алгъыннгы таулу сабийлени жубанчлары

Алгъын ёмюрледе таулу сабийчикле, ата-аналарына болуша, къуруда жумуш этип турмагъандыла. Ала ойнаргъа да бек сюйгендиле.

Къыш бузда ашыкъ атхандыла, хайнух бургъандыла. Таулу сабийлени жазда да кёп оюнлары болгъанды. Бек сюйгенлери уа чюйке оюн эди. Уланла уа ат ойнатхандыла, чариш этгендиле. Кюз артында элни ортасында узун чыпын орнатып, аны башында тюрлю-тюрлю омакъ, сыйлы затла, татлыла да такъгъандыла. Саугъалагъа ётгюрле, чёрчекле жетип болгъандыла.

Ариу кюпес, гюлменди не къумач журун алалгъан анасына, эгечине, сюйген къызына берип болгъанды саугъасын.

Буруннгу таулуланы саулукълары

Малкъар халкъны саулукъгъа къарагъан уста къартлары кёп болгъанды.

Ала  къаны азайгъаннга алма, къозу ашатхандыла, чум, улёкъу сыгъып, сууун ичиргендиле. Къаны азайгъан саусузгъа мурса хычин да этгендиле. Сууукъла тийип ауругъаннга нарат чайыр чайнатхандыла, аны исси сютге къошуп да ичиргендиле. Уста тиширыула къаратон къатынланы эрттенликде эртте ач къарангылай сылап болгъандыла. Тери ауруулары болгъанны жылы гара суулада жууундургъандыла. Кеси халкъыбызны угъай, къоншуланы да саулукъларына  бакъгъандыла, ала бютюнда кичиу ауруудан бек къыйнала эдиле.

Баш ауруудан къыйналгъанладан къартыкъ алгъандыла. Къартыкъ алыу – ол къан ийиудю. Усталарыбызны къан ийиучю алтын-кюмюш кереклери болгъанды. Анамы: «Онжыллыгъымда, ауруп, къартыкъ бир кере алдыргъан эдим да, къарт болгъунчу, башым аурумай тургъан эди», - дегени эсимдеди. Артыкъда сыннганнга, чыкъгъаннга уста эдиле къартларыбыз.

Жилян ургъан адамны жарасындан къанын эмгендиле, уу жайылып кетмесин деп. Аллай саусузну къобаргъа къоймагъандыла. Сора айрандан ичалгъаны тенгли ичирип, жукълатхандыла.

Тас болгъан жашчыкъны къадары

Уллу Ата журт уруш  башланырны аллында, юйлеринден узакъ болмай, суу боюнунда уллу ташны къатында ойнай тургъан алтыжыллыкъ жашчыкъ тас болуп къалгъан эди. Хабазны уллусу, гитчеси да аягъы юсюне болуп, аны кёп излегендиле. Балыкъ сууун да къармап, жукъ табалмагъандан сора, тюнгюлюп къалгъан эдиле.

Урушну, кёчгюнчюлюкню да сынагъан халкъыбыз  онюч жылны сюргюнлюкде туруп туугъан жерине къайтады. Бирле, оюлгъан, чачылгъан юйлерин жангыдан ишлеп, бирсиле киргинчиледен кеслерини юйлерин сатып алып, ата-бабаларыбызны жерлеринде жангы жашау этип башлайдыла. Колхозла къураладыла. Ауар сыртында колхоз къошда къабартылыла кёп эдиле. Таулу тиширыула уа ийнек саууп, бишлакъ, къаймакъ, айран этип, колхоз ишде тири урунадыла. Кюнлени биринде бир черкес малчы жаш: «Мен, нек эсе да, кесими таулу халкъдан сунама, сизни тилигиз манга бек жууукъ да, хычыуун да кёрюнеди» - деп, анда ишлеген бир огъурлу, таулу тиширыугъа жюрегин ачды. Ол тиширыу Зухура эди, тёрт ёксюз къолуна къарагъан.

Тиширыу жашха жарсып: «Элге къонакъгъа кел да, тёгерекге-башха къара, эсинге жукъ тюшер эсе уа. Соргъан-сурагъан да эт, уруш аллында алтыжыллыкъ жашчыкъ тас болуп, биз аны таш юсюнде къалпакъчыгъын тапхан эдик. Анасы бюгюн да жилягъанлай турады»,- дейди.Черкес жашны Улбашлары жашагъан жерге (жашчыкъ алайда тас болгъан эди) элтедиле. Жаш, ол уллу ташны кёрюп: «Ма, алайда къамичи бла ойнай тургъанымлай, бир атлы жете келип, мени сермеп, ат боюнуна алгъан эди. Сора жамычы тюбюне букъдуруп,  элтип барып, бир кишиге берген эди. Ол да жамычы тюбюне букъдуруп,  башха элге жетгинчи, атын чапдыргъанлай барады да, мени сабийи болмагъан къаратон эгечине береди. Артда мени кесине жаш этген анагъа сабийле туугъан эдиле. Мен тилими да, къайсы элден болгъанымы да, сабийликден унутхан эдим. Алай бир жол къарындашларым бла мен, чек тарта, даулаш болабыз. Ол заманда бири ачыуланнган къызыуу бла мен аладан болмагъанымы айтып иеди. Сиз манга: «Нек мудахса былай?» - деп сора-сора тургъансыз, мен а тау тилни ариу макъамы таныш кёрюнюп, аны тансыкълай эдим.

Жашны анасына кёргюзтгенлей окъуна, ала бир бирлерин таныйдыла. Къурманлыкъгъа жыйылгъан эллиле, жууукъла да: «Элинге, жеринге, тукъумунга кёчюп кел, дегенлеринде: «Угъай, айып этмегиз, мен ёсдюрген атамы тукъумун жюрютеме, юйдегим, сабийлерим да алай. Кесим да жаш адам тюйюлме, асыры кеч табылгъанма. Анама келе-келе турлукъма, жууукълукъ да жюрютюрюкме», - деген эди. Къадар айланчла алай да боладыла, биз сюйгенча бурулмай. Бу хапарны мен Хабазчыладан эшитгенме.