Холам-Бызынгы тар

Бизни белгили тарыхчыбыз Мызыланы Исмайыл, эллерибизде кёп айланып, аланы жаратылгъанларын, табийгъатларын, жашау халларын тинтгенди. Бюгюн окъуучуларыбызны аны Бызынгыны юсюнден жазыу иши бла шагъырей этебиз.

Тау ыранларындан башланнган уллу Бызынгы черекни жагъасы бла автобус жол барады. Ол жолгъа чыкъгъан ахырына дери барса, тёгерегин бийик таула къуралагъан, шёндюгю заман излегенча ишленнген ариу элге тюбейди. Озгъан заманлада былайда Усхур, Тотур, Холам, Бызынгы, Шыкъы деген элле болуучу эдиле.

Элни бир жаны бийиклиги  тёрт километр болгъан уллу таугъа тирелипди. Жомакъда айтылгъаныча, бу ариу жерде кёп сейирлик затла кёрюрге боллукъду. Аллай затлагъа эртте заманда былайда жашагъанланы жашауларын кёргюзтген эсгертмелени санарчады.

Бызынгы тарына кире баргъанынглай, сууну онг жанында Усхур деген къаланы кёресе. Тик къая бетинде терезелери эм урулары бла бир ненча мекям барды.

Иги эслеп къарагъан, къаланы къарылгъач уягъа ушатырыкъды. Аны баш жанындан энишге салыннган къаядан ётюп, ары адам келаллыкъ тюйюлдю. Къалада тургъанла бери къалайны келиучюлерин тохташдыргъан бек къыйынды. Ала къалагъа 15-16 метр узунлугъу болгъан басхычла бла неда къаяны бетинде ишленнген тапкала бла жюрюген болурла. Бу тарда эрттеден жашагъан адамланы айтханларына кёре, ары ёрлерге кёпле кюрешгендиле, болсада аладан бири да чыгъалмагъанды. Къала къаяны тюбюнден тергеп 200 метр бийикликдеди. Аны аллай ыранда къалай ишлеялгъанларына сейир этерчады. Эрттегилиле аны былайда  не хыйсап бла сюегендиле? Жарсыугъа, бу  соруулагъа жууап алыкъа табылмагъанды.

Бери ташны, агъачны да къалай ташыгъан болурла деп сейир этесе. Къабыргъаларыны къалынлыгъы 70-80 сантиметрге, баш жаны уа 35-40 сантиметрге жетеди. Къаланы бир къабыргъасы къаяданды. Мындан Усхур журту эм Жаболаны къаласы, къол аяздача, ачыкъ кёрюнедиле.

Жаболаны къаласы орта ёмюрледе ишленнгенди. Мында тёрт отоу барды. Аланы экисинде адамла жашагъандыла. Отоуланы тюплеринде ташдан къаланнган урула, къабыргъаларында адам жатарча тапкала бардыла.

Къала юч этажлы болгъаннга ушайды. Тап жарашдырылгъан, ташдан къаланнган къабыргъалары тытыр бла сюртюлгендиле. Тау тёппесинде ишленнген къалагъа жаланда бир жолчукъ барады. Алайда да душманны тыярча къабыргъа салыннганды.

Академик Миллер, 1886 жылда бу жерле бла шагъырейленнгенден сора, былай жазгъанды: «Мында бийик тау  тёппеде жонулгъан, ташдан ишленнген, оюлгъан къала барды. Ол аламат мекямны ким этгени белгисизди. Аны юсюнден таурух да сакъланмагъанды. Тарны бир жанында ол мекямгъа къарагъан къапхакъда дагъыда башха бир бузулгъан къала кёрюнеди. Алай бла бу жерлеге чабыууллукъ этген душман эки отну арасына тюшгенди».

Жаболаны къаладан узакъ болмай кешене да барды. Холам сууну сол жанында. Холам деген эски журтну баш жанында, адам къыйналып чыкъгъан тау тёппеде уллу къала болгъанды. Ол да бузулупду. Къала трапеция формалыды. Тытыр бла къаланнганды. Аны элге бурулгъан къабыргъасы оюлгъанды эм терезеге ушагъан тешиги барды. Къалагъа келген жолчукъда душмандан къорууланырча уллу хуна сюеледи. Бу къаладан суу ауузу, Жаболаны къалалары эм Акъ Къала да ариу кёрюнедиле.

Акъ Къала да сууну сол жагъасында орналгъанды. Огъары Малкъарда Амырханланы эм Абайланы къалаларыча, бу да Бызынгы элни душмандан къоруулагъанды. Къала тёртгюлдю эм жонулгъан ташдан ишленнгенди. Суугъа айланнган жанында кенглиги 70-80 сантиметр, бийиклиги бир метр болгъан эшиги барды. Къала тёрт этажлы болгъанды. Биринчи этажда  тёгереги ташдан къаланнган уру барды. Къаланы къатында , сууну онг жанында жор суратлары бла эки сын ташны кёрюрге боллукъду.

Андан ёрге жол бла барсанг, терек бахчагъа тюбейсе. Ол жолну онг жанында Чегет барды. Бир заманда былайда къабырла болгъандыла. Къабырны тёрт къабыргъасы да гыйы ташдан этилгенди, башы да аллай таш бла жабылгъанды. Алгъын заманда Кавказда жашагъан миллетле ёлгенлерин алай асырагъандыла.

Бызынгы тарындагъы къабырлада къошун сыныкъла, тюрлю-тюрлю минчакъла табыладыла. Ол а ёлген адамны юс кийим бла асырагъанларын эм биргесине къошун бла аш-азыкъ салгъанларын кёргюзтеди. Къабырланы биринде жайма, тёгерек минчакъ бек аз тюбейди. Аны, баям, дууа орунуна жюрютген болурла.

Шыкъы кёплеге белгилиди. Анда малкъар литератураны мурдорун салгъан Мечиланы Кязим туугъанды эм жашаууну асламысын ётдюргенди. Бу элни баш жанында да къала болгъанды. Анга Бахсанукъ къала дейдиле. Аны бла байламлы халкъда сейирлик таурух жюрюйдю.

Эртте заманда мында халкъгъа уллу къыйынлыкъ келтирген огъурсуз бай Бахсанукъ жашагъанды. Ол кеси айтханны аз да этерге унамагъанланы жоюп болгъанды. Байны аллай аман ызы болгъанын жангыз къызы Салтанат да уста билгенди. Аманлыкъчы ишлерин жашауда бардырыргъа чырмаулукъ эталмазча, бай къызын къаланы бек баш отоуунда тутханды.

Эллиле жыйылып, огъурсуз байдан къутулурну амалын излейдиле. Ол муратда элни огъурлу къартлары, кенгешип, бек жигит жашладан бирин – Асланны – ырахат жашау этерча жер бар эсе билип кел деп, жолгъа ашырадыла. Жаш къаланы къаты бла озуп бара, терезени къатында сюелип жырлай тургъан къызны эслейди. Ол, алайда тохтап, къызгъа кёз жетдиргенин байны къуллары кёредиле, аны тутаргъа умут этедиле. Алай жаш къутулады.

Кёп айланнгандан сора тенгиз жагъасында уллу, ариу элге жетеди. Ол элни адамлары жашха жарыкъ тюбейдиле. Бир ненча кюнден Аслан артха атланады, элине къайтады. Биягъы къаланы къаты бла озуп баргъанлай, Салтанатны кёреди. Асланны къыз да эслейди, къууанады. Огъурсуз бай батыр жашны тутаргъа буйрукъ береди. Алай ол бу жол да кесин тутдурмайды.

Асланны эллилери, ол къайтхынчы чыдаялмай, болгъан хапчукларын да алып, жолгъа чыгъадыла. Бахсанукъну адамлары, аланы алларына чыгъып, хапчукларын сыйырадыла. Асланны атасын бла анасын тутадыла, къалгъанланы уа къул этедиле. Жаш, ол бушуулу хапарны эшитип, атасына, анасына болушур муратда къалагъа барады. Байны къалауурлары, жашны тутуп, къолларына, аякъларына темир бугъоу салып, терен уругъа атадыла.

Салтанат, жашха жолугъуп, бирге къачайыкъ, атангы, анангы къутхарыргъа мен сёз береме, дейди. Жаш къызны айтханын къабыл кёреди. Болсада экинчи кюн Бахсанукъ къартланы ёлтюреди. Байны адамлары аны да ёлюгюн кёрюп, къыз да кесин къаядан атады. Халкъ, ол къыйынлыкъгъа чыдаялмай, Бахсанукъну, аны адамларын да къырады эм ол элден кетеди.