Жашауну къара, акъ да бетлери

Гуртуланы Элдар къыркъгъа жууукъ китапны авторуду. Аны юсюнден сёз баргъанда, олсагъат окъуна аны чам хапарлары, повестьлери, тарых жолуна аталгъан чыгъармалары сагъыныладыла.

Аны жазгъанлары немис, ингилиз, испан, поляк тиллеге кёчюрюлгендиле. Ол сабийлеге да, таматалагъача, уста жазады. Аны «Хасанны китапчыгъы» деген повести мында, Москвада да басмаланнганды. Аны ючюн Элдар 1971 жылда Битеусоюз конкурсну саугъасыны лауреаты болгъанды. 1977 жылда уа аны «Къая жашы – къаячы» деген китабын Битеусоюз адабият конкурсну дипломуна тийишли болгъанды. 1985 жылда «Къызылкъанат тангларым» деген китабы ючюн Николай Островский атлы адабият конкурсну сыйлы дипломун алгъанды. «Ай байракълы къоншубузда» деген китабы ючюн а – Россейни Журналистле союзуну лауреаты болгъанды.

Элдарны «Сабыр ушакъ» деген китабы басмадан 1985 жылда чыкъгъанды. Анга повестьле, хапарла, чам хапарла киргендиле. Повестьледен бири «Одиссейни къайтырын сакълай» деп алайды. Ол сабий эсгериуледен къуралады. Юй тамата Уллу Ата журт урушха кетип, эки жашчыгъы бла юй бийчеси аны аллына къарайдыла. Юйде уа – аталарындан къалгъан китап тапкала, сора аналарыны мудах кёзлери.

Кюз арты жумушла тамамланыр заманнга, элге уруш киреди. Душмандан къоркъа, китапланы жокъ этерге дейдиле. Жюреги угъай дей тургъанлай, ана китапланы отха атады. Хапарчы ол заманда окъуй билмей эди. Алай эсинде къалгъан зат: «Китапла азап чеге ёле эдиле. Жилямай, сынсымай, жазыкъсыныу излемей. Бу огъурсуз ишге ала кеслери да сейир эте болур эдиле». Алай кюе эдиле китапла. Болсада аланы асламы сакъланды. Бир къыз чабып келип, жашчыкълагъа да уруша, китапланы отдан чыгъарды. Сора, аланы ичлеринден бирин алып, окъуй башлайды. Жашчыкъланы да жанында олтуртуп, ол китапны хапарын айтады… «Атланадыла аргонавтла узакъ жолоучулукъгъа. Ала алтын жибекни тапхынчы, ызларына къайтмазгъа ант этедиле…» Ала бла бирге тебирейдиле узакъ Колхидагъа эки таулу жашчыкъ. Ала бла бирге хорлайдыла тенгиз боранланы, душманланы…Хапарны бу жери кёрюнеди кёзюнге, керти бола тургъанча.

Артда ол устаз къыз партизанда ёлюр, душмандан ата ташын сакълай, кёчгюнчюлюк да жетер, жашчыкъла уа урушха кетген аталарын сакъларла. Одиссей къайтханча, ол да къайтыр… Китаб’а жашчыкъны жол нёгери болгъанлай айланыр.

Орта Азияда, окъуй, билим ала башлагъан заманында, жашчыкъ орус тенгизчиге тюбейди. Ол тенгизчи кёргюзтдю жашчыкъгъа уллу орус поэзиягъа жолну. Повестьни автору тенгизчини юсюнден кёп айтады. Эрикдирген а этмейди. Нек дегенде, ол таурухладан келген жигитлеге ушайды. Халаллыгъы, адамлыгъы, батырлыгъы, бири бирин хорлай, алай жашай эди ол. Совет офицерни сабийлери ач да, жаланнгач да болмазгъа кереклерин ангылай эди уруш отундан бир санын  къоюп чыкъгъан жаш. Кесини жюрек жарасын букъдуруп, (юйлери кюйгенде, аны жашы, юйдегиси да андан чыгъалмай къалгъан эдиле) ол тенгизчи жаш сабийлеге онг тапдырыргъа сюе эди. Узакъ сюргюнде, терк тамата болуп, хар нени да ангылап башлагъан сабийлик жюрегинги жарты этеди. Тенгизчи жаш, ётмек келтирип, сабийлени столларына салгъанда, жашчыкъ ётмекни багъасын ангылай эди.

– Угъай, – дедим мен. – Бизге биреуню ётмеги керек тюйюлдю. Биз быллай саугъаны алаллыкъ тюйюлбюз…

– Жашла, жаныма тиймегиз, –  деди тенгизчи, къашларын да тюйюп…

– Алай эсе…алай эсе, – дедим мен, – шёндю бизни ахчабыз жокъду. Аны ючюн муну ал, – деп, жангыз китабыбыз «Одиссейни» узатдым…

Ол насыплы ингир эди. Толу насыплы болур ючюн, хар кимге да, заманына, жыл санына кёре, бир затла керек боладыла. Жашчыкъгъа бек алгъа – атасы, Одиссейча, урушдан къайтса, анасы аурумаса, сора жангы чурукъла, акъ кёлек, китапла, портфель, карандашла, альбом, бир аякъ машина…Сейир этеди жашчыкъ, «насып» деген затха не къадар сыйынады деп. Ол ачлыкъ, жаланнгачлыкъ дегенча, ананы мудах кёзлерича, жарсыулу затла кёре эди тёгерекде…

Жашчыкъ иги адамланы юслеринден сюйюп айтады, алай жашауда аман адамла да бардыла. Ол базарда тюбеген саудюгерчи, Айтекни атасыча. Болсада, жашчыкъ иги адамланы – узбекли къатынны, оруслу тенгизчи жашны, шуёху Валераны, урушну жигити, субай, жарыкъ Мухажирни юслеринден кёп айтады. Ол тюбешиуле сабийни дуниясын артда да жарытып турлукъдула. Мухажирни анасыны сыфатын къурай, автор керти да таулу ананы сыфатын ишлегенди. Мухажир, кёп уруш отдан чыгъып келген жигит, сермешледе алгъан жаралары ашланып, андан ёледи. Малкъарлы жаш Уммайланы Мухажирни сыфаты кёрюнеди мында. Анасы къайгъы сёзге келгенлеге: «Сюйген балам, жангыз жашым къазауатдан къолума къайтды, къолумдан да кетди. Къадарны жазыуу алай болур эди… Балаларын кёрмей къалгъанладыла жарлыла ансы…» – дейди. Жилягъан а этмейди. Къайтмазлыкъларын сакълап тургъанладан уялып.

Жашчыкъны атасы уа къайтды. «…Эшик ачылды. Босагъадан а, къолунда да бир чумаданы бла, офицер киши кирди.

– Къонакъ аламысыз? –  деди ол, жарыкъ ышара…

Биз барыбыз да жерлерибизден тебалмай къалдыкъ. Сыйлы къонакъ атабыз эди. Биз жюз жыл, минг жыл сакълагъан атабыз. Бизни «Одиссейибиз».

Башхалагъа келмей тургъан насып эшигинги къакъса, бир терслик этген кибик, ийменесе. Жашчыкъ да, кесини къууанчында, башхаланы келмей къалгъан аталарына жарсый, аланы бир заманда да жанларына тиймезге дейди.

Автор бу чыгъармада хайырланнган амалла окъуучуну, мени кесими да кёп кере кёлюмю тюрлю-тюрлю сезим тенгизине атхандыла, кёкге чыгъара, жерге кийире. Ол жашчыкъны биргесине мен да алдым жашау дерслерин. Сакълап турсанг, Одиссейинг келмей къалмаз. Башха тюйюлдю, бир иги адам сени излей келлигине ийнан, сакълап турсанг.

Элдарны «Къыз къачырыу» деген повести чамдан, масхарадан да юлюшлюдю. Жарыкъ кёллю жазыучу бу жол да кесине кертичилей къалды. Тау элде биринчи лётчик жашладан бири Чаммайланы Исмайылды. Ол аэропланы бла эл башында тютюн ызын къоя учуучу жигит ариу Марзиятны тилейди – Жанбермезланы Ийналукъну къызын. Алай Ийналукъ жангыз къызын юйю-кюйю болмагъан Исмайылгъа берирге деп турмайды. Болсада аны эсини бир теренинде лётчик жашны юсюнден сагъышла башха тюрсюн да ала эдиле. Ким биледи, Ийналукъ лётчикни умутуна къалай жетеригине, не амал этеригине къараргъа, аны сынаргъа сюе болур эди ансы, тюз акъыллы таулу киши, юйю-кюйю аманды деп, атасы уруш къазауатында жоюлгъан Исмайылгъа ол сылтауну тутмаз эди. Ахырында уа, ариу Марзиятны Исмайыл аэроплан бла алып къачханда, келинчик, «жиляу-сыйыт» этип, дунияны къаратханда, сабырлыкъны Ийналукъ орнатады. Аны ёхтем этген бир зат бар эди бу ишде: хар кимни къызын «чархларына жау сюртюлмеген арбала бла къачыргъанда», Марзиятны аэроплан бла къачырдыла!

Бу къысха повестьде къуралгъан сыфатла бири бирине ушамайдыла. Болсада элли таулу юйюрню сыфаты кёрюнюп турады. Ийналукъ, Состар элни бир адамы, повестьни аллында, узун календорунда олтуруп, бешик ишлей турады. Аны киши да эшитмеген сагъышлары – таулу адамгъа тийишли адеп-къылыкъ, таматагъа намыс этиу – повестьни магъанасын, сюжет ызын бай этедиле.

Келинчикни, къайын къызын къачыртып, жиляу-сыйыт этип, тийрени арбазгъа жыйгъаны энчи чертирча суратланнганды. Тиширыу кеси башына не оноу этсе да, ол оноуну ол угъай, эр киши этгенча кёргюзтюп, аны сыйын бютюн бийик этерге итиннгени кёзбау тюйюлдю. Повестьде, жашауда да аны буруннгулу татлылыгъы барды. Татлылыгъы, тасхасы да.