Айдаболланы Азнор - чынтты малкъарлы

Онтогъузунчу ёмюрню ахыры, жыйырманчыны уа ал жылларында Малкъарда акъылы, намысы, иши бла да белгили эм сыйлы адамларындан бири Айдаболланы Мимболатны жашы Азнор болгъанды.  Алгъышлада аты айтылгъан.  Аны бир-бир айтханларын а,  нарт сёзленича,  эсде тутхандыла.

Аллай кишилени  атларын  унутургъа жарарыкъ тюйюлдю. Ол себепден Айдабол улуну юсюнден «Заман» газетде басмалай тургъанбыз.  Алгъаракълада уа «Къарачай» газетде да аны юсюнден статья чыкъгъан эди.    Аны жазгъан Жанибекланы Шакъманды.

Ол айтханнга кёре, Жанибекланы Баймырзаны уланы Адилгерийни он жашы болгъанды. Мырзабек, Жамболат, Хардар, Мимболат, Иммолат, Махамет ( бирси тёрт жашны атлары тохташдырылмагъанды). Алагъа аталарыны чам аты бла Шайлылары дегендиле.

Жамболат Малкъардан Айдаболланы къызларын алады. Аланы бир жашчыкълары болады. Атына Мимболат атайдыла. Нени юсюнден эсе да дауур чыгъып, Жамболат бир адамны ёлтюреди. Сора жашын, къатынын да алып, Малкъаргъа къайынларына къачады. Бир талай замандан Жамболатны да ёлтюредиле. Жашчыгъы Мимболатны да ёлтюрюп къоймасынла, деп аны анасыны тукъумуна – Айдаболлагъа  жаздырадыла.

Мимболатны да Азнор деп бир жашы болады. Азнорну уа тёрт уланы: Къазий, Магомет, Мухтар (Татлюка) эм Науруз. Жашларындан бири дюгерли къыз алып, анда жашагъанды. Аны тёрт жашы болгъанды. Аладан бирлери ёлгенде, Къарачайдан Жанибекладан ючеулен болуп баргъан эдиле.  Азнор бла Татлюка малкъарлыла тюйюлдюле, къарачайлыладыла, дейди статьяны автору.

Жанибек улу  Шакъман хапарында Татлюкагъа да уллу  эс бурады. Революцияны кезиуюнде Грузиягъа ётюп, андан Тюркге кетгенин, урушну кезиуюнде уа халкъла аралы Къызыл Жорда ишлеп, немис концлагерьледен кёп малкъарлыны эркин этгенин да айтады. Австрияны жеринде Маутхаузен концлагерьни музейинде Татлюканы немис офицерлени араларында, миллет кийимлери бла сураты барды, дейди. Бу таулу кимди деп соргъанларында: «Ол а кавказлыланы къоруулаучу  мёлеклери»,-дегендиле.

Бизде эм Айдаболлары тукъумда жюрюген хапаргъа кёре  Азнор чынтты малкъарлыды. Огъары Малкъарда туугъанды. Архивде табылгъан къагъытлагъа кёре Азнорну атасы Мимболат 1842-1846 жыллада орус аскерде къуллукъ этгенди. 1849-1851 жыллада Кавказ линияда къуллукъ этген офицерлени тизмесинде Айдаболланы Мимболат, Абайланы Батырбек бла Мимболат да бардыла.  Алайды да, архив къагъытлада айтылгъанына кёре, Азнорну атасы орус аскерде он жылдан артыкъ къуллукъ этгенди. Кеси да кёп жашамай ёлген болур.

Анга шагъатха дагъыда бир архив къагъытны юсюнден айтайыкъ. Ол 1884 жылда 22-чи декабрьде Нальчик шахар сюдге жазылгъанды. Анда Азнор былай жазады: «Биз акъылбалыкъ  болгъунчу Абайланы Хажи 300 сомгъа сатхан Къош Тюбю Сабан жерибизни къайтарыгъызны тилейме. Заурбек алыкъа акъылбалыкъ тюйюлдю».

Иеси Мимболат сау къадарда Хажи аны жерин башха адамгъа саталлыкъ болмаз эди. «Къарачай» газетде статьяда айтылгъаныча,  Мимболатны бир угъай, эки жашы бла бир къызы болгъанды: Азнор, Заурбек эм Жулдуз. Къыз Къарачайгъа Музарланы Бийасланнга эрге чыкъгъан хапар барды. Жашла уа Къоспартыда ата юйлеринде жашап тургъандыла. Уллу  мюлк да жайгъандыла. 1906 жылдагъы къагъытда жазылгъанына кёре Азнорну бир ыстауат тууары, къойлары, жылкъысы, иги кесек жери да болгъанды. Онтогъузунчу ёмюрню экинчи жарымында къулларын азат этген бийлеге Батталпашинск тийресинде жерле берилгенди. Азнорну анда 100 десятин жери болгъанды. Аны уа ол Байчораланы Келеметге отракъгъа бергенди.

Онтогъузунчу ёмюрню аягъында узакъ эллеге жолла ишлеп тебирейдиле. Он санда Огъары Малкъаргъа да. Чирик кёлню тийресинден элге жол тарны кюнлюм бети бла бара эди. Бюгюнлюкде да бир-бир жерледе аны эски ызы сакъланыпды. Таулула  не заманда да жол ишлеуде кюнлюм бетни сайлагъандыла.

Алгъа эски жолну кенгертирге деп оноу этилгенди. Айдабол улу аны  унамагъанды. «Чегет жаны бла ишлегиз»,- деп тохтагъанды. Ол алай нек айтханды? Улоу жюрюрча жол ачылса, элими тыш адамла басарла деп къоркъуп. Чегет жанында уа къаяны тешерге тюше эди да, аны къыйынлыгъын эсге алып, къурулушчула ишни башламазла деп умут этгенди.

Болсада иш жеринден тепген эди. Заказчы, подрядчы да табылады. Жыйырма беш бригада болуп, алты жюзден артыкъ адам жолну къурулушун башлайдыла. Къаяланы чачдырыргъа ушкок от керек болады. Аны алыргъа Малкъар жамауатны старшинасы Айдаболланы Азнор аскер складлагъа къарындашын Заурбекни жибергенини юсюнден къагъыт барды.

1891 жылда Нальчик округну начальнигине жолну къурулушуна 500 пуд ушкок от алыннганыны, аны ючюн подрядчик  Харламийи Муратановха 303 сом 89 капек берилгенини юсюнден Азнорну къагъыты барды.

Ара архивде Айдабол улу бла байламлы дагъыда бир къауум документлеге къарагъан эдик. Аладан биринде былай жазылады: «1909 жылда 9-чу мартда Терк областьны начальниги князь Орбелианини буйругъу  бла Айдаболланы Азнор къуллугъундан эркин этиледи».

Дагъыда бир къагъытны юсюнден айтайыкъ. Аны Хасауутну старшинасы Жерештиланы Эдик Терк областьны начальнигине жазады. Анда былай айтылады: «Айдаболланы Азнор бизни элде жети жыл старшина болгъанды. Кёп ахшылыкъ этгенди. 3602 десятин  сабан къошдургъанды. Уручулукъну ахыры бла къурутханды. Аны хайырындан эллилени къолайлары ёсгенди. Мындан арысында да къалырын тилегенбиз. Жарсыугъа, юйюнде болум осал болуп, анга элине кетерге тюшгенди. Адамланы ыразы этип, ахшы ишлегени ючюн  анга махтау бериригизни тилейме».

1909 жылда Азнор Огъары Малкъаргъа къайтады. Бийле бийлеген  жамауат жерледен жарлылагъа юлеширге умут этген эди. Аны юсюнден Иттийланы Шавай жазгъан эди. Жарсыугъа,  Айдабол улу къаты ауруп, муратына жеталмады. 1915 жылда 14-чю апрельде ёлгенди.
Азнорну юй бийчеси Амырханланы Шеша эди. Аланы юч жашлары бла тёрт къызлары болгъанды. Жашла Къумукъ, Мухтар,  (Таттыука, Татлюука), Науруз.  Къызла Наибхан, Саният, Сафият, Майрусхан. Аладан бек белгилери Мухтар болгъанды. Анга Мухтарбий деп айтхандыла. Жууукъ адамлары къубултуп  Татлюука да дегендиле. Халкъда уа асламысында Таттыука деген аты жюрюгенди. Революцияны кезиуюнде большевикле бла уруш этгенди. Ала хорлагъандан сора тыш къыралгъа кетерге тюшгенди. Алгъа Тюркде тургъанды. Андан Франциягъа ётгенди. Артда Сирияда жашагъанды. Ахыр жылларында уа Американы Нью-Джерси шахарында.

Аны биринчи къатыны Шакъманланы къызлары эди. Къадары белгисизди. Экинчиси уа Барысбийланы Лейля эди. Таттыука тыш къыралгъа кетгенде, ол журтунда къалгъан эди.

Айдабол улу уа Францияда оруслу генералны къызын алып, аны бла бираз жашагъанды. Бир къызлары болгъанды Лиза деп, артда Сириягъа кёчгенди. Анда бир абхазлы тиширыуну алып, аны бла жашап тургъанды. Урушну кезиуюнде халкъла аралы Къызыл Жорда ишлегенди. Концлагерьледен таулуланы, къарачайлыланы эркин эте тургъанды.

Таттыуканы Заурбек бла Къайсын деп эки жашы бар эди. Таматалары юйдегили да болады. Атасыны осуятын толтура,  Малкъаргъа да келип кетгенди. Къайсынны юйдегиси жокъ эди.

Таттыуканы тамата къарындашы Къумукъ революциядан сора Тюркге кёчюп кетгенди. Аны юй бийчеси Барысбийланы къызлары эди. Гитче къарындашы Науруз Къарачайдан Дудаланы Кючюкню къызы Саният  бла юйленеди. Аланы Магомет (халкъда жюрнюген аты Гиняз) бла Мариям деп жаш бла къызлары болады. Революциядан сора Къарачайда жашап тургъандыла. Бир кере элге къагъытла алыргъа келгенлей, тутуп жокъ этип къойгъандыла.

Наурузну жашы Гиняз Ата журт урушха да тири къатышханды. Кёкюреги орденле, майдалладан толуп, Орта Азиягъа эгечине да келген эди. Андан Омск шахаргъа жумуш бла кетип, аны бла жокъ болуп къалгъанды.

Азнорну къызларыны юсюнден айтханда, таматалары Наибхан Кючюкланы Алимырзаны жашы Хадисге баргъан эди. Аланы туудукълары Север Осетия-Аланияда жашайдыла. Сафият бла Саният Барысбийлагъа эрге баргъан эдиле. Майрусхан эрге баргъынчы ёлгенди.
Алайды да, Малкъарны белгили сыйлы адамларындан бири Айдаболланы Мимболатны жашы Азнорну эм аны юйюню юсюнден бизде жюрюген хапар буду. Къарачай, малкъар да бир миллетди. Къууанчыбызгъа – къууанабыз, жарсыуубузгъа жарсыйбыз. Жангыз билегибиз къарачай деп турабыз. Алай Айдаболланы Азнор чынтты малкъарлыды!