«Таулу жерин бек багъалайды, андан бир уллу хайыр алама деп угъай, ата журтун чексиз сюйгени ючюн»

1893 жылда «Природа и охота» журналда С.Ф.Давидовични «Кавказ таулада» деген жолоучу эсгериулери басмаланнган эдиле. Бюгюн аланы бир кесеги бла сизни шагъырей этерге сюебиз.

…Нальчикден Дых тауну бла Коштан тауну Малкъар эм Бызынгы жамауатлары  орналгъан этеклерине тебирей, мен жол нёгер эмда атла излер къайгъыгъа киришгенме. Ол а мен суннганча тынч иш болмагъанды. Атланы тапхан къыйын тюйюл эди. Хакъларын да кёп сурамагъандыла – бир суткагъа 1,5 сом. Атла уа атламыдыла! Таулагъа юйреннген бир тауушлукъла!  Кесиме нёгер да тынч табаргъа боллукъ эдим. Мында жол кёргюзтмезлик бир таулу жокъду. Алай, не медет, орусча бири да сёлешмейди.

Кертиди, бу жерли тау училищеде окъугъанла биледиле орус тилни, алай аллайла бек аздыла. Кеслери да бирер къуллукъгъа киргендиле: не тилманчла, не милициячыла, неда полициячыла болуп.

Иги кесек заманны излеп къыйналсакъ да, округну таматасы подполковник Вырубовну болушлугъу бла таулу жашны табабыз.  Манга жол кёргюзтюрге чыкъгъан  Шакъманланы Асламбек эди. Ол училищеде окъугъанды, орусча, артыкъ аламат болмаса да, биледи. Тау бийледен  болгъанлыкъгъа,  кийимлери, сыфаты, жашау болуму бла да бирсиледен башхалыгъын эслемедим. Къыйыны, эки аты ючюн да кёп хакъ излемеди – бир кюннге беш сом. Мында ол ахча бек кёпге саналады, нек дегенде таулада атланы ашларына артыкъ уллу къоранч этилмейди.

Жыйырма тогъузунчу июньда, танг атханлай, Шакъман улу  эки кючлю тау ат бла мени босагъама келип тохтады.  Ала ючюн ол муну аллында кюн иги кесек жол къыдыргъанды. Нальчикде къабарты атланы къаллайын сюйсенг да табарыкъса, алай ала ёзен жерлеге жараулуладыла . Айланч-къыланч тау  жоллада   жюрюялмайдыла: базынып атлаялмайдыла, тау атлача чыдамлы тюйюлдюле кеслери да...

Мени жол нёгерим къуппа-къурулай чыкъгъанды – не аш къыстырыкъ, не ахча алмай.  Ала керек да тюйюлдюле: хар таулу да биледи: къалайда тохтаса да, анга къонакъбайлыкъ этиллигин, къайсы юйге кирсе да, жатар жер, ашаргъа аш да табыллыгъын. Кеси да къолунда болгъан ырысхыдан юлюш этерге хазырды. Къонакъны мында асыры сыйлы кёргенден, аны ачлай къоймаз ючюн абери урлагъан окъуна айыпха саналмайды…

…Юйлери  артыкъ къолайлы тюйюлдюле, алай аланы иелерини жарыкълыкълары аны унутдуруп къояды. Сиз не гитче гытыгъа да киригиз, тюз да юйюгюздеча, не сюйсегиз аны этерге эркинсиз. Къалайда да сизге жарыкъ тюберле, бек алгъа гоппан бла айран узатырла. Мен суусапны аныча къандыргъан, аллай татыулу зат кёрмегенме. Ызы бла тепсини кийирип, къой этни кёп тюрлюсюн салырла: къууурулгъанын, биширилгенин, бек ахырында уа шорпасын.

Бичакъ, чанчхы деген жокъду. Ётмекни орунуна - татыусуз тыммылла неда нартюх  ундан къатдырмала. Кеф этдириучю ичгиле салынмайдыла. Чай бла бал туз да хар кимде да болуп къалмайдыла….

… Тау элле гитчеледиле, тардыла,  бизде он юй алгъан жерде бир жюз гыты орналыпды. Бахчалары уа андан да гитче. Хар бирине бир да болмагъанча  уллу къыйын салыргъа тюшеди! Мирзеу ёсдюрюрча жерлери жокъну орунундадыла. Бир гитче бахчачыкъ къурар ючюн аны топурагъын ташладан ариуларгъа, ала бла  тёгерегин бегитирге;  топуракъ ташып, тау этекледе тырхыкла къураргъа, алагъа суу тартыргъа, мешхут ташыргъа тюшеди. Андан сора уа къара будайны неда зынтхыны урлукъларын себедиле.  Табийгъатдан  ол кеси берирге унамагъанны зор бла  алыр ючюн къазауат этгенлей турургъа керекди.

Таулу кесини жерин бек багъалайды, андан бир уллу хайыр алама деп угъай, ата журтун чексиз сюйгени ючюн. Жери анга артыкъ чомарт тюйюл эсе да, аны андан айыргъан къыйынды. Таулула бирде ишлерге башха жерлеге да барадыла, алай журтларындан  артларын юзюп кетген адетлери жокъду… Ауур акъыллыкъ, хар неде да мардалыкъ – ма ол ышанла аланы асламысына быллай къыйын болумлада да къолайлы жашау этерге болушадыла.

Мал тутмагъан, бир-эки аты,  бек аздан он къою  болмагъан хазна жокъду. Аланы араларында факъыраланы да бир да кёрмезсе. Алай быкъы байла да аздыла. Къой эт хар юйде да табылады. Жолланы кеси ахчаларына ишлейдиле, тапландырадыла. Ырысхыларындан жарлылагъа юлюш этмей да къоймайдыла. Сёз ючюн, быйыл ачлыкъ сынагъанлагъа деп бирер минг сом бергендиле.

…Биз элни бек башына, тау бийледен бири жашагъан жерге, кётюрюлюрге керекбиз. Анга письмо келтиргенбиз. Тургъан жерине жууукълашабыз. Юйю башхаладан уллуду дерча тюйюлдю. Аны баш жанында къала сюеледи – ол эртте душманладан къорууланыр муратда ишленнгенди, энди уа ариулукъгъа деп  турады…

…Арбазгъа ариу таулу жаш чыгъып, къолун бёркюне тийирип, аллыбызда баш урады. Ол бизни бла таза орус тилде саламлашханында, сейирге  къалама, къууаннган да этеме.

- Кимсе, орусча алай уста къайдан билгенсе?-деп сорама.

Ол а Петербургда патчахны къалауурларындан бири болуп тургъан кёреме. Энди журтуна милицияны прапорщиги чын бла жибергендиле. Жаш Петербургда   зауукълу кюнлерин сюйюп эсгергенди, элде жашау эригиулю болгъанына тарыкъгъанды.

Къонакъбайларымы къоншуларында той бара эди да, прапорщик мени жаш тёлюню тепсегенине къараргъа чакъырады. Мен ыразы болуп барама. Къоншу юйде бир тар, къарангы отоуда той барады. Келин бла киеу кёрюнмейдиле. Адетде болгъаныча, ала халкъгъа  ачыкъ болургъа керек тюйюлдюле.  Тышында да адам кёп, терезеден, эшикледен да къарап кюрешедиле. Ичине кирирге чыртта амал жокъду.

Мени къонакъбайым юйню иелерин чакъырып, тойну тышында бардырып, къонакъны ыразы этсегиз а деп тилегенди.  Аны айтханын олсагъат толтургъандыла. Мен да бу жерли жашланы бла къызланы ариу тепсегенлерине къарап, зауукълукъ алдым. Биринчилени юслеринде  чепкенлери, башларында ёре тери бёрклери, экинчилерини - дарий шалпарларындан тышындан кенг эмда узун женгли къапталлары.  Чач эшмелери  энишге ийилип, башларында да бёркчюкле.

Жашла къызладан ариудула,  санларын къымылдатханлары сайын, субайлыкълары, кишиликлери, гиртчиликлери сезилип турады…