Тукъумну тарыхы – миллетни байлыгъы

Къайсы миллетни алып къарасанг да, хар тукъумну да кесини тарыхы болгъанды. Малкъар халкъда да, мени акъылыма кёре, тукъумланы тинтгенде ачыкъланнган шартла адамны сейирин къозгъайдыла. Кесини ата тукъумуну юсюнден Чегембайланы (Баразланы) Музафарны жашы Зуфар 2006 жылны мартда айтхан эди. Ол замансыз дуниясын алышханлы бир талай жыл болады.

Чегембайланы тукъум юч къарындашдан жайылгъанды. Аладан бири Тамбий-къуш – Чегем, экинчилери Бызынгы тарларында орналгъандыла. Тамбийни ючюнчю къарындашы, къарт атам Шейит айтханнга кёре, адамладан алтын сатып алып неда аберилени алтыннга бла ахчагъа алышып болгъанды. Бахсан жаны бла Къарачай-Черкесге, андан ары уа Ставропольгъа жюрюгенди. Андан сора аны юсюнден хапары жокъду.

Тамбийни экинчи къарындашыны малы кёп болгъанды. Аланы кютерге деп ол жугъутур баланы гитчелигинден ёсдюрюп юйретгенди. Эрттенликде жугъутур къойланы отларгъа сюрюп, сау кюнню аланы кютюп, ингирликде уа артха, орунларына келтиргенди. Ол хапар къабартылы бийге да жетгенди. Бий: «Жугъутурну манга сат», - деп, келечиле ийгенди. Алай Бызынгыдагъы къарындаш: «Малларымы жартысын окъуна алсын, жугъутурну уа бераллыкъ тюйюлме», - деп унамагъанды.

Аны алай айтханы бийни кёлюне тийгенди. Ол жугъутурну сыйырып келирге аскер жыйынын жибергенди. Чегембайланы жашларына къабартылы шуёхлары алгъаракъдан окъуна ишни болумун билдиргендиле. Ол, юй бийчеси ушкокдан ата, окъла сала да билгени себепли экиси да аскерни агъачда ууатадыла. Аскерчиледен бирин, сау къоюп, атха къысып, биргесине къагъыт жазып ийгендиле: «Бу санга жугъутурну орунунады», - деп.

Аны (аскерчисин) кёргенден сора, бий, ачыуланып, жугъутурну иесин ёлтюрюрге амал излеп башлайды. Ол хапарны эшитгенлей, Абайланы тукъум таматасы бизни тукъумгъа кёч дейди. Алай бла Чегембайланы тукъум терегини бир бутагъы Абайлада да эсленеди.

Тамбий-къушну бир ненча жашы болгъанды. Аладан бири Зелекъушду. Аны жашы Солтандан Башукку, андан а Сосран туугъандыла. Сарбашланы тукъумдан тиширыулада жашла кёп туугъанлары себепли, Сосран кесине юй бийчеге ол тукъумдан тиширыуну сайлайды. Алай бла анга бир ненча жаш тууады. Аладан бири мени къарт атам Шейитди.

Тамбий-къуш къарындашлары бла бирге, хапаргъа кёре, бек жигит адамла болуучу эдиле. Быланы бир бутакълары Уллу Къарачайгъа дери барады. Сёз ючюн, ма Тамбий-къуш андан аугъанды деп да айтыучу эдиле бир-бир къартла, алай а тюзюн киши билалмайды. Шейит а, аны атасы Сосран билгенден, тукъум мында – Чегем ауузда – къуралып кетгенди деучю эди.

Шейит айтханнга кёре, 1883 жылда Север-Кавказ округну губернатору Чегембайланы тукъумгъа грамота бергенди. Ол грамотада тукъум, эркин жер алып, малла тутаргъа эркиндиле деп жазыла эди. Бу документлени Чегембайланы Маржан (ол Исмайылны къызыды, КъМКъУ-ну проректору болуп ишлегенди) эм Аныуар (Шейитни жашы, кёп жылланы КъМР-ни телевидениясыны оператору болуп ишлегенди) архивде тапхандыла.

Тукъум тамгъабыз да болгъанды бизни. Ол къарт ата Шейитни бичагъында болуучу эди. Аны эки тюрлю ангылатыуу барды. Биринчиси, Чегембайлары малланы кёп тутханлары ючюн аны белгисин кёпле мюйюзлеге ушатхандыла, экинчиси уа, мюйюзлени: С – Сосран, Т – Тамбий, К – къуш деп ангылатыргъа боллукъду.

Сосранны Дугурей деп экиге айланнган къарындашы болгъанды. Аны уллу жашы Мухажир революционер эди. Аны акъ аскерчиле Долинскеде, бусагъатда Репрессиялагъа тюшгенлени мемориалы болгъан жерде ёлтюргендиле. Дугурей жашын ёлтюргенлерин билмегенлей, анга аш алып келген эди. Алайда аны революционерни атасыса деп тутадыла эм къамичи бла жюз кере урургъа буйрукъ бередиле. Ол буйрукъ толтурулгъандан сора Дугурей юч кюнден ёледи. Ол Чегембайланы тукъумгъа жетген къыйынлыкъладан бир юлгюдю. Аллай шартла асыры кёпден, жазып, айтып да бошаяллыкъ тюйюлсе.

Ол 1930-1935 жыллада, колхозла, совхозла къуралгъан къыйын заманлада, мени къарт анам Элбайланы Сурахай биринчи Баразланы Адилни юй бийчеси болуп тургъанды. Аланы тёрт сабийлери болгъанды: Хадис, Зайнаф, Къумукъ, Биляка. Адилни къалай ёлгенин бир киши да билмейди. Ол замандагъы адет-тёреге кёре, башсыз къалгъан тиширыуланы сабийлери бла кеслерин къоймагъандыла, бир адам аланы кесини боюнуна алгъанды, юй бийчеси этгенди. Шейит Сурахайны алгъанды, алай бла мени атам Музафар туугъанды.

Кулакланы ачыкълагъан, колхозла къуралгъан жыллада Сосранны да юйюрю бла, кулакса деп, сюргюннге жибередиле. Къайры элтгенлерин киши да билмейди. Алай бла мени атам анасы бла биягъы жангыз кеслери къаладыла. Къарт атам экинчи кере къатын алады. Андан да беш сабийи болады.

1944 жылда таулу халкъ кёчюрюлгенинде, мени атам биринчи классха Чегембайланы Шейитни жашы Музафар деп жюрюгенди. Ол заманда анасы нек эсе да мени атамы кесини биринчи эрини тукъумуна – Баразлагъа жаздырады.

Мени къарт атам Шейит, 1957 жылда Булунгугъа кёчгенинде, жангыдан юйюр къурап, малла да жайып, жашап башлагъан эди. Ма ол заманда окъуна, бир жюз къойдан артыкъ жайып, колхозгъа да кирмегенлей, кеси аллына кютюп, кеслерини жайлыкъларында тургъанды. Мен школда окъугъан заманымда Булунгуда къарт атам бла бирге къойланы кютюп туруучу эдим. Ол заманда айтханды ол манга: «Тукъумгъа кёчсегиз иги боллукъ эди. Биз азбыз, тукъум а къуруп барады», -деп.

Бир жол а кечирек къалабыз жайлыкъда. Мен: «Ата, къарангы бет алып башлагъанды, бир жаныуар чыкъгъынчы къойланы жыяйым», - деген эдим. Аны, къолун да мени башыма салып: «О, жашым, сен агъачдагъы жаныуардан къоркъма, экиаякълыдан къоркъ, андан уллу хаталы жаныуар жокъду», - дегени бюгюн да эсимдеди. 

Кеси да огъурлу, чомарт къарт болуучу эди. Азиядан кёчюп келген булунгучулагъа, жангы юйюрле къурагъан заманларында, бирер мал берип болушханды деп кёпле айтадыла. Токъсан алты жыл болгъанында ауушханды.

Мени эки къарындашым бардыла. Барисбий Нальчик шахарда жашайды, ДОСААФ-да ишлейди, Ахмат спортну боксдан мастериди, Элбрус районда тренер болуп турады, 77 килограммгъа дери ауурлукъда эришгенлени арасында РФ-ни кубогун алгъанды. Кесими юйюрюмю юсюнден да бир эки сёз айтайым. Бир жашым бла эки къызым бардыла. 

Биз ата тукъумубузгъа кёчгенден сора, радио бла Ахкёбекланы Аслан бериу къурагъан эди. Ол заманда Аслан соргъанды: «Шёндю ненча юйюр болурсуз?» - деп. Мен а: «Туудукъла бла бир жыйырма», - дегенимде, «Оллох, не кёпсюз», - деп, ойнап, кюлген эди.

Хапарымы бошай туруп, айтырыгъым: биз бир тукъумдан экинчиге бошдан кёчмегенбиз. Кесигиз билгенден, ата тукъум ол ата къанды, аны себепли биз алай Баразладан къачып этгенлигибиз тюйюлдю, бек ариу, иги тукъумду, бир аманлыгъын эшитмегенме, кёрмегенме. Бюгюннге дери къарындашлыкъны, эгечликни алай жюрютгенбиз, мындан ары да жюрютюрюкбюз деп умутубуз барды.

Кетенчиланы Зульфия хазырлагъанды.
Поделиться: