«Тёппесине жулдуз тийген»

Кумуш элде туугъан, Москвада Бийик адабият курсалны тауусхан поэт, драматург, жазыучу Батчаланы Муссаны быллай аты бла драмасы барды. Аны жанр энчилиги комедиягъа тартады дейдиле анга къарагъанла. Болсада мында трагедиялыкъ кёпдю. Пьесаны тил байлыгъы, эс жютюлюгю, ол жазылгъан кюнден не къадар заман ётсе да, жангылыгъын, адамны сейирсиндириуюн тас этмейди. Жигитлерини къылыкъларын ачыкъ этерге болушхан амалладан бири сахнада, не десенг да, чыгъарманы тилиди. Бу эки актлы, алты суратлы трагикомедияны сюжет ызы бюгюнден узакъ кетмейди. Бек биринчиден, ол сюймекликни, аны къоруулауну эм жашауну юсюнденди.

Пьесаны баш жигити Аймушду. Тиширыуну тюз аты Хорасанды. Алай эллилери аны эртте унутхандыла – айгъа къараргъа сюйюучюсю ючюн тиширыугъа Аймуш деп атап къойгъандыла. Айгъа уа нек къараучу эди Аймуш – сюйгени Мустафа бла алай эди келишимлери, къайда болсала да, айгъа къараргъа деп. Баям анда къарамлары тюбеширле деп, анга ийнана эдиле бир бирлеринден тансыкълыкъларын алалмай, ёмюрге айырылгъан сюйгенле. 

Аймуш кийим тикген фабриканы къарауулуду, алай аны биз иш юсюнде кёрмейбиз – бек биринчи анга милицияны юйюнде тюбейбиз. Ары Аймушну Солман – жюн, тери алыучу киши, чакъыртханды, Мариям Хасановна уа  – милицияны къуллукъчусу, жашауу келген тиширыугъа соруу этеди.  Тюз да биринчи тюбегенлей окъуна, окъуучу (бютюнда пьесагъа къарагъан) Аймушну ачыкъ, айтыр сёзюн артха салмагъан, тюзлюкню жакълагъан адам болгъанын эслейди. Былайгъа аны Солманны къызы Ойкагъа сюйгени бла къачаргъа болушханы ючюн чакъыргъандыла. Энди Ойканы бла Назирни къайда букъгъанларын айт деп къысадыла Аймушну.

Аймушну бла Солманны сыфатлары пьесада бек тынгылы берилгендиле, пьесаны трагедиялыгъы да андады. Экисини къаршчылыкълары жашау узуну юзюлмейди. Жаш заманында Солман Аймушну тилегенди, Аймуш Мустафагъа къачханда уа, ол кече окъуна почтада ишлеген Солман анга повестка келтирип, Мустафаны урушха ийдиргенди. Чолакълыгъы ючюн Солманны кесин а урушха алмагъандыла. Фашистле келгенде, атасы Харун полицай болуп, Солманны да болушдуруп тургъанды. Артда, башсыз болуп къалгъанында да, тилегенди Солман Аймушну. Аны сууутур ючюн, Аймуш Бутдукъ деп бир къарт къатын чайыр бла кюкюртден этген дарманны салып, бетин кюйдюрюп къойгъанды. Къызны бети бир кесекге бузулургъа керек эди – къызылла келгинчиге.

Алай ол ёмюрлеге бузулду. Аймушну кёп къууанчын сыйыргъанды Солман: сюйгени Мустафаны,  къарындашы Хызырны, ариулугъун, сора дагъыда ахыр кере – жангызлыгъын унутдургъан маймулчугъун – Маймулатны … Хау, Аймуш, жангызлыгъын алдаргъа сюйюп, биргесине маймул тута эди. Аны да Солман итине талатып ёлтюреди. Болсада, ненча аманлыкъ этсе да, Солман кесин терсге санамайды – хар бир этгенине сылтау табады неда терсликни башхагъа атайды. Аллай адамла жамауатда не заманда да болгъандыла.

Солман жашауда бек баш затха байлыкъны, ахчаны санайды. Къызы Ойканы да бай адамгъа берирге сюеди – «Учкуландан Хасан улу Смаилны Жожуруна». Ол байды, алай акъыл жаны бла жартыды. Болсада атасы Смаилны сом-шайы ол шарайыпны жабады деп, алай оюм этеди Солман. Аймуш а санайды: «Жожур атлап барса, Назир – жортуп, Жожур жортуп барса, Назир учуп барлыкъдыла жет деген жеринге. Къайдан жапсын Смаилны къарамашакъ алтычасы кёзюр тузну? Сатма къызынгы дуния малгъа!»

Жарсыугъа, пьесада Батчаланы Мусса айтхан затла къарачай-малкъар халкъда жюрюгендиле, тохтап да къалмагъандыла. Ата-ананы бир къаууму, ала ариу, кереклерин табып жашарларын сюйюп, аны насыпха санап,  сабийлерин кеслери тюртедиле Жожурлагъа. Сезим жокъда, насып байлыкъ бла бир болмагъанын унутупму, эсге алмаймы, ким билсин. Ала бир болсала, экисине эки ат атамаз эдиле.

Аймуш элде сюйгенлени келечилериди. Ол къачыргъан къызланы саны иги кесекди. Солман, ол затны аманлыкъ ишге санап, милициягъа тарыгъыу къагъыт жазса да, пьесаны бирси жигитлери: Солманны къарындашындан туугъан Мазан – комсомол тамата, эл cоветни таматасы Алий улу Азамат, Мариям Хасановна кеси да Аймушну ол кеси кесине алгъан жумушуну магъанасын ангылайдыла. Кертиси бла да, ненча юй къурарыкъ жаш, ненча аламат къыз жангыз къаладыла миллетде? Ол тюздю деп ким айталлыкъды? Жангызлыкъны ачылыгъы пьесада сюжет ызны барыуун мудах этгенлей турады. Мында Аймуш, Алий улу, Мариям Хасановна, Солман кеси окъуна жангыздыла. Къадарлары алагъа ушагъанла жашауда кёпдюле. Батчаланы Мусса пьесаларында, хапарларында да адамны жарсытхан, аны мудах этген затлагъа аслам эс бургъанды, баям, аланы хар ким да эслесин, аллай адамлагъа ким да себеплик этерге итинсин деп.

Жазадыла эллилери Аймушну юсюнден. (Бу да жазыучуну сыфат къурауда бир амалыды.) Бири айтады: «Башын кёкге тутуп, кёзюн биягъы айгъа аралтып тургъанлай, учуп баргъан жулдуз, келип, тёппесинден тийгенди да, мыйысын орунундан тайдыргъанды… жинлери бла сёлешеди, бир ишексиз. Аладан жазыу китапда къайсы жаш бла къызны жазыулары бир болгъанын биледи да, сора амал болмаса – аман бла тюбешдиреди аланы...» – деп, бирси айтады: «…Хыйнысыны кючюн эртте билип бошагъанды эл: желим бла жабышдыргъанча, жабышдырады къолгъа алгъан экеуюн!..» Алай, не десенг да, элни адамы – Муссаны жигитлери – хар бири энчи къылыкълы эсе да, аланы бирге ушатхан бир зат барды пьесада – жандауурлукъ. «Китап жазарыкъма аны (Аймушну) юсюнден!» – дейди Мазан. Китапла уа игилени, юлгюлюлени, миллетге жумуш этгенлени юслеринден жазыладыла.

Чыгъармада кюлкюлю кезиуле да кёпдюле. Сёз жютюлюк, акъыл элпеклик да бар.

«Жюрекни баш адети сюймекликди», – дейди Аймуш. Сюймекликни не тюрлюсю да, жашаргъа болуша, дайым жюрекни отун тиргизгенлей турады. Нек десенг, ол берген нюр жарытады бетлени. Адам туугъан жерин сюймесе, анда жашамаз, миллетин, атасын-анасын сюймесе, тау адепге сыйынмаз.

Батчаланы Муссаны «Тёппесине жулдуз тийген» деген пьесасыны къуралыуунда эс бурурча, бир айырмалы кесек барды: пьеса тарыгъыу-таукел жыр бла башланады, аны бла бошалады.

Бизни элде жангыз терек битмесин,

Битсе, битсин – бюгюлмесин, сынмасын!

Аналагъа жангыз улан туумасын,

Тууса, туусун – аурумасын, ёлмесин!

Экинчи акт, кесини магъанасына кёре, тиширыула тизген тарыгъыу жырланы бир тюрлюсю бла башланады:

Тюйме къысып санымы,

Кямар буууп белими,

Къарангылыкъ басып эди

Мен жашагъан элими…

Бу макъамла пьесагъа аллындан окъуна мудахлыкъ бередиле. Комедия шартла уа ийнарлада таныладыла:

Жауун жауса – жамычым жокъ,

Исси кюнде – салкъын жокъ,

Базар кюнде – ахчам жокъ,

Къошха барсам, бичен жокъ,

Юйге келсем, къатын жокъ…

Неда:

Кямар ишлете турама,

Гитче эгешчигим Зубайгъа.

Ой, манга келмесенг, жазыуунг болсун

Тотуркъулланы Къулайгъа.

Батчаланы Муссаны драматург фахмусу къарачай-малкъар адабиятны бай этгени хакъды.