Чегем жамауаты

Белгилисича,  таулу халкъны Беш тау жамауаты болгъанды: Бахсан, Малкъар, Бызынгы, Холам эм Чегем. Аны бла байламлы бюгюн газетни сайтында Чегемни юсюнден философия илмуланы кандидаты, «Ассия» фондну таматасы Жангоразланы Мухаммат жарашдырып ийген тарых  материалны басмалайбыз.

Чегем тау жамауат бир атлы сууну эм аны бутакъларыны жанларында, Бахсан сууну Быллым тийрелеринде эм Гестенти сууну онг жагъасында орналгъанды. Аны шимал жанындан къоншусу - Сванетия, къыбыладан - Къабарты, кюнчыгъышдан - Холам бла Бызынгы, кюнбатышдан а Бахсан болгъандыла.

Чегем жамауатда, Малкъарныкъындача, адамла буруннгудан бери жашайдыла. Халкъда жюрюген таурухлагъа кёре, бери ёзенледен бир ненча уллу кёчюу болгъанды. Огъары Чегемни тийрелеринде бир талай буруннгу шахар орунла иги тинтилгендиле: Эл-Тюбю, Багъыуул, Лыгъыт бу жерле VII-XII ёмюрле бла белгиленедиле.

Эллерини асламысы бла бирге Чегем 1921 жылда Малкъар округну санына киргенди. 1922 жылда Къабарты-Малкъар округ къуралгъанда уа, бу жамауатны санында онтогъуз эл болгъанды. 1944 жылгъа ала жыйырма экиге жетгендиле.  Бюгюнлюкде уа Чегем районда алты таулу эл барды: Каменка, Яникой, Тёбен Чегем, Хушто-Сырт, Эл-Тюбю эм Булунгу.  Ала тёрт муниципал администрациягъа киредиле.

Биринчи бу ауузда оноу жюрютген Бердыбий эди. Аны жашы Рачыкъау Малкъарукълары къыргъан Рачыкъауланы тукъум башчысыды. Алай ол кезиуде артыкълыкъ сынагъанладан бирини юй бийчесини къарынында жашчыкъ сау къалгъанды. Тиширыу Дюгерге атасы-анасына къачханды.  Сабий анда туугъанды. Аны атына Тууду деп атагъандыла. Болсада аны ёлтюрмей, алай эркинликлерин сыйырып, Чегемге къайтыргъа къойгъандыла. Андан жайылгъандыла Туудулары. Рачыкъауладан сора Чегем жамауатда оноу Малкъарукълагъа, Барасбийлагъа, Кючюклагъа эм Келеметлагъа жетгенди. Биринчи ючюсюню юсюнден XIX ёмюрню сексенинчи жылларында белгили кавказовед, академик М. Ковалевский айтханды. Ол белгилегеннге кёре, аланы аталары-бабалары Болотукъланы Анфак, тыш жерледен келип, Малкъардан Бахсан ауузуна кёчгенди. Андан а аны Ипар атлы жашыны сабийлери Баймырза эм Жанмырза Бердыбий бийлик этген Чегемге келгендиле. Болотукъланы къарындашлагъа ол бек жарыкъ тюбеп, сакъ кёзден къарагъанды.

Бердыбий дуниясын алышдыргъанындан сора къонакъла, аны жашы Рачыкъау алыкъа гитче болгъанын кеслерине тап тюшюрюп, Чегемде оноуну къолларына жыйгъандыла. Ковалевский жыйышдыргъан шартлагъа кёре, Болотукълары бу жамауатха ХVI ёмюрде тюшгендиле. Тамата къарындаш Баймырзадан артда Барасбийлары эм Кючюклары жайылгъандыла, гитче къарындаш Жанмырзадан а - Малкъарукълары.

 Бу жамауатны эллери Чегем эм Бахсан тарларында орналгъандыла. Орта ёмюрледен бюгюнлюкге дери Чегем тийрелеринде эллени бу къауумлары белгилидиле: Адай, Акъ-Топуракъ, Ахматлары, Ачы, Барасбийлары, Беттургу, Бопу, Булунгу,  Быкмылгъы, Гюдюргю, Гестенти, Думала, Дуппур, Жарылгъы, Жора, Жууунгу, Иличири, Къала, Кам, Каменка, Кёкташ, Кендир-Тюз, Къочхар Таш, Кючюклары, Кыйбойрек, Кычеуген, Лыгъыт, Макка, Малкъарукълары, Тёбен Чегем (Чижокъ Къабакъ), Орсундак, Суусузла, Тузулгу, Тызгы, Хушто-Сырт, Эл-Тюбю, Яникой    (Гелястан Къабакъ). Былада эки жюзден артыкъ тукъумну келечилери жашагъандыла.

Мында буруннгу эллени оюлгъанлары асламды. Эрттегили Огъары Чегемде тозурагъан къорууланыу къалалары терк-терк тюбейдиле. Чачылгъан элни къорууланыу къалалары бир кезиуледе онбир минарадан эмда Акъ-Къаяны тик къабыргъасындагъы «Битикле» тапкалары бла кючлю къаладан къуралады. Андадагъы да гёзет эм аскер мекямла болгъандыла. Ала шахардан тышында бу тийрелени эмда бийик тёппелеринде орнатылып эдиле. Эл-Тюбюнде Малкъарукъланы къаласы да къыйматлы маданият эсгертмелерибизни санындады. Эм уллу некрополь - Фардыкды. Хар элде тукъум эм жамауат къабырла бардыла.

1896 жылда Чегем жамауатда  3684 адам жашагъанды, Озарукълада - 301, Чижокъ Къабакъда – 437. 1910 жылда бу жамауатха жыйырма эки эл киргенди: Чегем, Быкмылгъы, Сосузлар (Суусузла), Кам, Тузулгу, Быллым, Къочхар-Таш, Наумала (Думала), Булунгу, Жууунгу, Къала, Акъ-Топуракъ, Беттургу, Тызгы, Жоролгъу, Лычри, Орсундак, Бопу, Гюдюргю, Жора, Чижокъ Къабакъ эм Гелястан Къабакъ.

1914 жылда къуралгъан Терк орузламагъа кёре уа, Чегем жамауатха жыйырма тёрт эл бла тёрт хутор киргенди: Чегем, Ачы, Думала, Булунгу, Орсундак, Кам, Сосузлар (Суусузла), Тузулгу, Быкмылгъы, Жора, Гюдюргю, Иличири, Тызги, Кёк-Таш, Акъ-Топуракъ, Беттургу, Къала, Быллым, Озрокълары, Бопу, Къочхар-Таш, Шоген Къабакъ, Жаралги, Ликирги, Кючюкланы, Барасбийланы, Малкъарукъланы эм Ахматланы хуторлары.