Жарыкълыкъ, мудахлыкъ да айтыуунда

Тёппеланы Бийсону жашы Сулейман кеси заманында бек белгили адам эди. Жарсыугъа, заман ёте баргъаны сайын не да тас бола барады аны букъусунда. Ол, жазыучу, тюзлюкню жакълаучу органлада да ишлегенди, китап чыгъарыучу болуп да тургъанды.

Сулейман 1917 жылда Кёнделенде туугъанды. Уллу Ата журт урушну аллында Элбрус районну билим берген бёлюмюню таматасы болуп ишлегенди. Уруш башланнганда, ол НКВД-ны аскери бла къазауат этгенди. Бир ненча кере ауур жаралы болгъанды.

Сулейманны атасы Бийсо жамауат адамы эди, 1918 жылда Терекни халкълары бардыргъан съездде Киров бла тюбешип, ушакъ да этген киши. Серебряковчула келгенде уа, алагъа къажау Малкъар полкда кёнделенчиледен къуралгъан къауумда уруш этгенди. 1942 жылны ахырында, душман аскерле Кёнделеннге кире туруп, жыл санына да къарамай, партизаннга чыкъгъан Бийсо жашлары Сулейманны, Сосранны да алып, колхоз малланы тау артына ётдюргенди. Жарсыугъа, ол 1945 жылда ата ташындан узакъда алышханды дуниясын. Ма аллай атаны къолунда ёсген эди Сулейман.

Тау артындан къайтып, жаралары да бир кесек сынтыл болгъанда, Сулейман Элбрус райисполкомну председателини заместители болуп, ызы бла КГБ-ны биология бёлюмюнде ишлегенди. Кёчгюнчюлюкде органлада ишлеп башласа да, 1949 жылда кёчгюнчюлени аллай жерледен эркин этгенде, устазлыкъ этип тургъанды. Бери къайтхандан сора уа, 1957 жылдан башлап, китап басмада редактор, бёлюмню таматасы болуп да ишлегенди.  Тёппеланы Сулейман халкъгъа билим бериуню отличниги, Къабарты-Малкъарны культурасыны сыйлы къуллукъчусу эди. Солургъа 1980 жылда кетгенди.

Ол онеки китапны авторуду. Аланы асламы сабийлеге аталадыла. Адамланы, жаныуарланы, къанатлыланы юслеринден болса да, Сулейман аламат ариу тил бла жазгъанды. «Къара къуш» деген хапарын алсакъ, анда суратланнган табийгъат тауушлукъ бла ким да шагъырей болса игиди. Хапар жашчыкъны атындан айтылады. Асланны ата къарындашы Толгъур уучуду, агъач къоруулаучу. Ол кийиклеге ат да атайды, ала айланнган жоллагъа хант туз салады. Аны табийгъатха сюймеклиги жашчыкъгъа да кёчеди.

Тёппеланы Сулейман оюнну, кюлкюню сюйген лакъырдачы адам эди. Аны чыгъармаларында да ол тюрлю халла тюбейдиле. «Ачемезни туугъан кюню» деген китабы анга шагъатды. Анда бу атлы хапарда Ачемезни юй бийчеси Абидат баш иесини туугъан кюнюн билгилеп, къурманлыкъ этерге дейди: «Культурна адамла энди барысы да алай этедиле».

Абидат баш иесине саугъала алыргъа тюкеннге келеди. Ол сайлагъан саугъала бары да тиширыугъа керекли затладыла: жыйрыкълыкъ, тиширыу ич кийимле, боюнлукъ. Алай Абидат была бары да Ачемезни къууандырлыкъларына ишексизди. Тюкенчи Зейтун, бу болумну масхара этип, баш таракъчыкъны ал дейди.

– Тутчу бери … Ариучукъ кёреме, керти окъуна, – деп, чачын тарап кёрдю. Сора: – Къарачы, илинмей, тырнамай, чачны къалай сыйдам тарайды. Сал муну да бери.

– Тейри, Абидат, бюгюн сен Ачемезни бир бек къууандырыргъады умутунг. Ачемез таза да насыплыладан кёре эдим… Туугъан кюнюн адамыча белгилейди.

– Къууансын, нек къууанмайды?..

«Тегенеклиде» деген хапарда эки адам тюбешедиле. Бири –таначыкъларын кютген басханчы киши, бири уа – гебенекле тута айланнган Асхат.

– Биз – жахил адамла, кёп затланы ангылаяла да болмазбыз, болсада, сени бу жаныуарчыкъладан ахыр умутунг неди? – деп, аны тынгысыз этип тургъан сорууун сорду къарт.

– Окъууум, ишим да быладыла. Кавказда быланы къаллай тюрлюлери болгъанларын, аланы ашау-жашау ызларын билиргеди.

– Ахшы улан, къадарынг алай болур, – деп, манга таза да жаны ауругъанын билдирди. – Къарындашларынг да, сенича, гебенекле тутупму айланадыла, аланы окъууларынмы окъуйдула?

– Угъай. Абаданыбыз малланы къумаландырыу бла кюрешеди, ортанчыбыз докторду.

– Ай, сау къалыгъыз дегин. Ай аперим! Мен а ала да гебенекле бламы кюреше болурла деп, сорургъа къоркъуп тура эдим. Ай, таланмагъан, ала сени да кеслерини ишлерине юйретселе эди уа…»

Тёппеланы Сулейманны «Атам урушдан къайтса» деген хапарын сабийле, таматала да сюедиле. Тау элде Самат деген жашчыкъ жашайды. Аланы арбазларында къоз терек ёседи. Ол къоз терекни Саматны атасы Зекерия туугъанда, жашчыкъны аппасы орнатхан эди. Энди Зекерия уруш аулакъларындады. Анасы уа элде госпитальда жаралылагъа къарайды. Саусуз Степан жашчыкъны шуёхуду. Жашчыкъ анга алма, къоз келтиреди. Артда фашистле къоз терекни кесип, отха атарыкъдыла. Зекерия урушда жоюллукъду. Степан жашчыкъны атасы Зекерияны къабырыны тёрт жанында тёрт къоз терек ёсдюрлюкдю…

«Къасболатлары» деген хапар бир уллу таулу юйюрню юсюнденди. Юйюрде онтёрт сабий ёседиле. Аланы таматаракълары аталары бла къошда бузоулагъа къарайдыла. Келип, сабийлени школгъа хазырларгъа бир къарасын деп, Аймёлек баш иесине ферма таматадан айтдырады. Сабийлеге окъуу китапла, школ керекле алыргъа барадыла ала. Тюкенде Аймёлек Къасболатха сабийлерини атларын санайды: «Къалай жангыласа? Ма къарачы, ол ары къыйырдагъы – Ахматчыкъ, аны бери жанында китап окъуй тургъан – Амматчыкъ, аны бу жанында жазыу эте тургъан – Асхатчыкъ, ол китапны ача тургъан – Къасботчукъ, карандаш къыя тургъан – Жамботчукъ. Темотчукъ бла Къамботчугъ а биргенгедиле. …Ма ол Асиятчыкъны башын тарай тургъан – Кемилятчыкъ, аякъ – къашыкъ жууа тургъанла аргъы – Кериматчыкъ, берги – Жамилятчыкъ. Сени онг жанынгдагъы Халиматчыкъ, сол жанынгдагъы уа – Уркъуятчыкъ. Унутмазса да?»

Тёппеланы Сулейманны «Шахаргъа барыуум» деген хапары, авторуну атын унутдуруп: «Эртте чыракъны юфгюрюп ёчюлтюрге кюрешген къызлай», - деп, ауузда айтылып къалгъанды. Элде хауа чыракъла алыкъа жокъ эдиле. Шахаргъа баргъан Абидат деген къызчыкъ чыракъны ёчюлтеме деп, шинтик салып, болмагъандан ары, аны юсюнден башха шинтик орнатып, андан кетеди. Ол, не бек юфгюрюп кюрешсе да, хауа чыракъны ёчюлталмайды.

Эски жашауну халабалыкъларыны юсюнден Сулейман «Азаткъул бла Бийнёгер», «Балакъа» деген хапарларында да жазгъанды. Биринде эки къарындаш жер къытлыгъы ючюн тюйюшедиле. Экинчисинде сабийлени Къуран окъургъа юйретген тюрклю Мустафа аланы жюреклерин къалай сындыргъаны суратланады.

Сулейманны сабий антологиялагъа кирген хапарлары кёпдю. Алада жазыучу сабийлеге жаныуарланы, къанатлыланы тасхаларын ачады. «Къарт къаргъа» деген хапарда къаргъала, бир къатхан гиряхны табып, аны тёгерегине басынып, бурунлары бла къагъып-къагъып кюрешедиле. Сора болалмай, къоюп кетедиле. Аланы къатларына да келмей, арлакъдан къарап тургъан къарт къаргъа ол къатхан ётмек гиряхны чурасы бла элтип барып, жауун кёлчюкге атады. Бир кесек сакълап турады да, ол жумушагъандан сора, чыгъарады. Аны арлакъчыкъда къыртишге элтип, ашап башлайды. Олсагъат бирси къаргъала жыйылып, гиряхны тёгерегине туруп, чимдип тебирейдиле. Аны кёрюп, къарт къаргъа бир жанына кетеди. Къаргъала акъыллы затладыла, хыйлачыла окъуна.

«Балалы айыу» деген хапарда ана айыу бла аны эки баласы суудан ётерге керек эдиле. Уллуракъ баласы бла ана айыу сууну ары жанына ётгенден сора, ана айыу къараса, гитче балачыгъы энтта да сууну ол жанында тура эди. Айыу тамата баласына урушады, неле эсе да мурулдап, бир жанлы болгъан тамата баласын жетип, ал аягъы бла къулакъ жанына жетдиреди. Тамата бала, ачыгъан жеринден да тутуп, сууну ол жанына ётеди. Гитче балачыкъ да унамаздан, ол да къоймаздан, алып, балачыкъны суугъа атады. Гитче балачыкъ, булгъана-чулгъана барып, энишгерекде суудан чыгъады.

Сулейманны «Хыйлачы» деген хапары тюлкюню юсюнденди. Ол, салам ичинде бугъуп, алайгъа келиучю баппушладан бирин тутады. Тюлкюге хыйлачы деп да андан айта болурла. «Къурта» деген хапарда уа айыу келип, чибин батанланы суугъа сугъуп, чибинлерин тунчукъдуруп, алай ашайды балны. Жаны болгъан затны эси, къылыгъы да болгъанын Сулейман кеси кёрюп, билип, сынап, алай жазгъанды.

Сулейман жашаугъа сюймеклиги таркъаймагъан жарыкъ адам эди. Гитчеге гитче, уллугъа уллу бола билген. Суратлау сёзде жюрегини бир кесекчигин бизге къоюп кетгенди.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: