Тюзлюкню къайда да, не заманда да жакълагъанма, кесими, миллетими да басынчакълатмагъанма

Прохладный-Павлодар

Мен, Габоланы Аслангерийни жашы Аслан, 1920 жылда Тёбен Чегемде туугъанма. Сау миллетни кёчюргенлеринден сора, эки ыйыкъдан мени жыйырма жаш нёгерим бла анда-мында къалгъанланы санында Прохладнадан Орта Азиягъа ашырадыла. Алгъын тау эллени къайсыны да Прохладна тийрелеринде Бажыган, Хурей деген жерледе энчи мирзеу ёсдюрген юлюшлери болгъанды. Мен, ма  ол халкъыбызгъа къара кюн жетген кезиуде Бажыганда болуп, юйдегилеримден айырылып, энчи Павлодаргъа келип тюшеме нёгерлерим бла. 

Ол заманда манга жыйырма бла тёрт жыл бола эди. Ёсюмюм алаша, кесим назик болгъанлыкъгъа, Аллахутала  къарыу-кючню  ёлчеусюз бергенди. Узун сёзню къысхасы, тартып темир юзген заманым. Кеси тенглилерими не менме дегенин угъай эсенг, менден иги да кёп таматаланы окъуна эки къолум бла жерден ёрге кётюрюп, сыртларын жерге салгъанны жукъгъа да санамагъанма.

Таулугъа биринчи жолугъуу 

Павлодарда тюз да поездден тюшгенлей, юйдегилерими излер къайгъыгъа киреме. Алгъа шахар тийресинде эл-эллеге айланып, сюргюнде жолукъгъан адамы болуп, сормагъаным къалмай, кёл басарча бир тюрлю хапар билмегенден сора,  ызыма айланама. Уллуракъ шахарланы станцияларында тюшюп, соруу жюрютгеними тохтатмайма. Алай бла Астраханьнга дери жетеме. Сора эсеп этерча оюмгъа келалмай, биягъы Павлодаргъа къайтама.

Шахардан узакъ бармай, Иртыш черекни къатында  Акъ-Суу  элчикде тохтап, не тюрлю ишден да артха турмай, урунургъа  кюрешдим. Май айны аягъында комендантха эсепге тюшгенден сора, оруслулада фатарда туруп, колхозда кече ат кютеме. Кюндюз  юйдегилерими излейме. Бир жол  Иртиш шахарны базарында малкъарча сёлеше айланнган юч тиширыугъа жолугъама. Мени сорууума аладан бири:

– Кёкчетау     областьны Степняк элинде  жашагъанланы кёбюсю  Чегем аузундан келгенледиле. Мен билгенден,  Шарипа бла Зурият деп эки къызы бла элни къыйырында баракладан биринде Габоланы Аслангерий деп бир киши барды, – дейди.

Аны эшитгенимден сора, арт болжалгъа сала турмай, жолгъа хазырланама. Бек алгъа болумну комендантха ангылатама да, Степнякга барыргъа  эркинлик къагъыт алама.  Павлодардан Степнякга поезд бармагъаны себепли,  ол элден 35 километр узакълыкъда болгъан Макинка темир жол станциягъа барама. Андан ары автобус излей турмай,  улоу табар муратда   жолгъа чыгъама.

Станциядан алтын къазыучулагъа керекли затланы ташыгъан машинала, чепкен сокъгъанча, асыры терк жюрюгенден, хазна он минут да сакълагъан болмаз эдим,  машокла жюкленнген машина  тохтайды. Шофёр, кавказ басым бла сёлешген келбетли жаш, эшикни кеси ачып,  кабинагъа миндиреди. Алгъа орусча сёлеше кетип, кёп бармай танышып, тау тилге кёчебиз. Шофер, Къудайланы Ибрахимни жашы Жагъафар, бизни юйюрню тюз келген кюнюнден бери таныгъанын айтады.

Жол узуну соруу, хапар асыры кёп болгъандан,  Степнякга къалай жетгеними да эслемедим. Жерни эркинлигинден тюйюл эсе, юйле бир бирлеринден кенгде, анда-мында чачылып ишленнгенлерине эс бурдум. Тап, тизгин, низам бла ишленселе, бу жерге тюз быллай юч эл сыйныргъа боллукъ эди,деп келеди кёлюме. Элге киргенден сора, Жагъафар, къолу бла кёргюзтюп къоймай, мени тюзюнлей юйюбюзню аллына келтирип тюшюреди.

Къумукълу харбыздан чыкъгъанлай

Бир тюрлю хапарлары болмай тургъанлай,  шырт деп кирип келгенимде, юйдегилерими къууанчларын аууз бла айтып ангылатхан къыйынды. Абызырагъандан, иги   кесек заманны сюелип турдула, сора, эс жыйып, кезиу-кезиу къучакълап, тансыкъларын кючден бла бутдан алдыла.  Мен  ала   апчып тургъанларын кёрюп,  болушлукъ этер муратда экинчи кюн окъуна комендантха барама.  Ол а – капитан чыны болгъан жагъымлы адам:

– Мени атым Фанузду, тукъумум а – Хабибулин, – деп, таза татар тилде сёлешип, мени жумушуму тамамлайды.

Андан сора, юйге зат къайта турмай, магъаданчыланы керекли затла бла жалчытхан заводха къайтып,  ишге кирдим. Манга суу ташыргъа буюрдула. Ол кюнден башлап ишлеген жерими тизгинин жыйып, арбаны да  жангыртып, ол угъай эсенг, бояу мажарып, тышындан къарагъан кёзге ушагъыулу кёрюнюрча  чархларына дери  боядым,  ат кереклерини тизгинин да  жыйдым.   

Ишлеген жерине эки эгечин да  салып, аз заманны ичинде биле-биле аякъ тиреп, жашау этип башладыкъ. Тюз, къыр жерни къышы бир да болмагъанча сууукъ, къарлы, боранлы болады.  Къар жаууп, боран этген заманда,  кёплени юйлерини эшиклерин курт басып, тышына чыгъар онг  болмагъанды. Ма аллай кезиуледе  танг  жарыгъынчы тёшегимден туруп,  кесибизни, артда уа   къарыусуз къоншуларымы арбазларын ариулап,  ишге кеч къалмай баргъан кюнлерим аз болмагъандыла. 

Гёжеф бла жыгъышыу

Бир жол, алтын къазыучуланы байрамы болуп, саулай эл  клуб аллына жыйылады. Энди аллай жерде тепсегенден,жырлагъандан сора да, кюч сынагъан, жыгъышхан адет болмай къалмагъаны кимге да баямды. Жыйылыуну орталыгъына бир домай алау чыгъып, кеси бла жыгъышырча тенг тапмай, ары-бери жюрюп, кесине тенгширек кёрсе, къатына жууукълашып,  чакъырып тохтайды. Алай базынып киши чыкъмайды. Энди киши чыкъмайды да, чыкъмайды, деген оюм бла орталыкъдан кетерге хазырлана тургъанлай, мен гёжефни къатына барып сюелдим. Ол а, тёгерегине бир-эки кере айланып, безиреген этген сунуп, кетер къайгъы этеди.

– Жыгъышыр умутунг бар эсе, заманымы тас этдирмей, бери жууукълаш, – деп, алау, харх этип, кюлалгъаныча кюлюп, мени инбашыма къолун салады. Мен а аны къолун  бир жанына тюртюп, эки къолум бла къолтукъ тюплеринден ёрге кётюрюп,  тюз сыртындан салама. Тёгерегибизде  адамла, хуна оюлгъанча, гюрюлдеп, ызы бла къарс къагъадыла. Бир къаууму уа къол аязлары бла мени ёрге атып, сакъ тутуп, къучакъларына къысадыла.Андан сора гёжеф  экинчи жыгъышыргъа бир да базынмады. Алай аны бла  тохтап къалмай,  адамла чачылгъынчы бетден-бетге энчи тюбешип:

– Жыгъышып хорлагъанынга сёз жокъду, алай жигит эсенг, бюгюн элни къыйырында алтын ариулагъандан къалгъан биринчи зыгъыр тёбени къатына келсенг, мен ким болгъанын санга алайда кёргюзтюрме, – дейди.

– Ары баргъан иш тюйюлдю. Андан сора тарыгъа  бармазгъа бир-эки шагъатны къатында сёз бере эсенг, мен сени бла барыргъа хазырма, – дедим да, алайда аны бла сёз тауусдукъ.

Демлешиу 

Ючеуленнге орталарында жюрюген сёзню ачыкълап, ол кюн окъуна юзмез тёбени шимал жанында тюбешдик.  Экибизден сора жан-жаныуар болмай, тюз алайгъа жетгенлей, тюйюш башланады. Бир беш минутча заманны бир бирибизге жумдурукъ жетип, ачытханын артыкъ бек сезерча болмай, бир бирибизни ары-бери силкиндиребиз. Бийиклиги , ауурлугъу да менича эки болгъанына сёз да жокъ. Къоллары да бир узун. Ала бла мени  кенгден тутуп урургъа кюрешеди.  Мен а, аны хыйлаларын ангылап, жууукълаша келип, бир да болмагъанча тап тюшюп,  жумдуругъум бла битеу кючюм бла  сакъал тюбюнден урама.

Гёжеф , жютю чалгъы жетген чёп башча,  аууп, андан сора ёрге турмайды.  «Ёлтюрюпмю къойдум?!» – деген къоркъуу кирип,  терлеп башлайма. Сора бир кесекден кесине келгенин, жан къоркъууу болмагъанын кёрюп,  тизгиними жыйып, ызыма  къайтама.

Тюзлюк хорлайды 

Эрттенликде ишге барсам, экеулен  билеклеримден тутуп, таматагъа жолугъургъа да къоймай,  кёп хапар айта турмай, тюзюнлей милициягъа  жетдирдиле. Ичине  киргенлей, эки кёз орамындан къалгъаны байланып, шинтикде олтуруп тургъан адамны кёргенлей таныдым.  Ол ишни  тюз болгъаныча  жазып тургъаны себепли, мени кёп  соруп  къыйнамадыла.  Къагъытны башдан-аякъ окъуп,  жазылгъаны керти болгъанына  шагъатха къол салып, башыма эркин этдиле.

Артда жюрюген хапаргъа кёре, бу берген сёзюне кертичи болгъанды. Тюйюлгенине  тарыгъыу къагъыт  да жазмагъанды, жангыз да  жаякъ сюеги сыннган да, чыкъгъан да этгени ючюн докторгъа бармай онгу болмай,  милициягъа ол билдиргенди.

Кесин кёрмегенлигиме, адамладан жаякъ сюеги алгъыннгы халине келмей къыйналгъанын эшите, ол адамгъа хата этгениме бек сокъуранама. Андан сора кеси аллыма  зорлукъ этип кишини тюймегенме, болсада Степнякда  мени хапарымы эшитмеген хазна адам къалмай, сыйым не жаны бла да ёрге болады. Жетген жашланы кёбюсю,  тёгерегиме жыйылып, андан сора таулулагъа басынчакълыкъ этиу  азая башлайды.

Усталыкъ алыу 

Заводда ишлеп тургъанымлай, токарьла керек болгъаны себепли  мени ол усталыкъгъа юйренирге  Макинкагъа аскер заводха жибередиле.   Сюргюнде  къырал кеси ийип усталыкъгъа юйретгенни къой, ненча жаш адам школну бошгъандан сора  андан ары окъургъа талпыннганды, алай муратларына жеталмай, къайда болса бир къара ишге кирип уруннганларын  не  жашырлыгъы барды. 

Сёз ючюн,  Степнякда жашагъан Чеккеланы Ибрахим, школну жетишимли бошагъандан сора,  тенгиз флотну офицерине окъургъа тюшер ючюн айланмагъан, бармагъан жери къалмай, бир тюрлю онг табалмагъанды.

Макинка   темир жолну юсюнде болгъаны себепли, уруш жыллада  фронтха керекли затланы  хазырлагъан заводну  болжаллы  халда ачхандыла. Аны  ишчилери бараклада жашагъандыла. Уста кадрла жетишмей, заводну кесинде къысха заманнга  токарьланы да хазырлагъандыла. Мен да ол усталыкъгъа юйретген  бёлюмге келеме. Дерсден бош заманымда заводда ишлеген токарьла бла танышып, аланы барчы-келчи жумушларын да эте, ангыламагъанымы аладан соруп,  тюгел ай да озгъунчу, кеси аллыма станокда ишлеп башлайма. Мени ишден арый-тала билмегеними кёрюп, заводну таматалары къалырымы тилейдиле. Алай мен унамайма,  окъуп бошагъанымлай, Степнякга къайтып, ремонт этиучю цехде токарь болуп ишлеп башлайма. 

Терсликге тёзмеу

Кеси аллыма адамны ачытмам деп ант этгенлигиме, терсликге тюбеп, анга тёзюп бир заманда да къалалмагъанма. Тюзлюкню къорууларгъа кёп кере тюшгенди. Бир жол бир тиширыу нёгерим бла клубха бара тургъанымлай, кеси аллына къобуз согъа тургъан Таумырзаланы Далхатны ФЗУ-ну таматасы бла сюргюндегилеге къарагъан комендант  керохну сабы бла башына да  уруп, аяусыз тюе тургъанларын кёреме. Къалай тёзгюн анга? Тиширыудан кечгинлик тилеп,  къатларына жетеме.

 – Муну не хатасы болуп  инжилтесиз? – деп, соруп бошагъынчы, ФЗУ-ну коменданты къачып, ол бирсини уа кефден тили бюлдюргю эте:

– Сени не ишинг барды? Бу мени къарамымдады, анга, не сюйсем, аны этеме. Былайдан думп бол! – деп, мени юсюме айланады. Кюлтюм тамгъа тюшмезча, жумдурукъ этмей, къол аязым бла къулакъ жанына жетдиреме. Къолунда кероху бир жанына чартлап, кеси уа Далхатны аллында узунундан тюшеди. Керохну биргеме келген тиширыугъа берип,  комендантны уа  жагъасындан ёрге тартып, аякъ юсюне сюеп,  табанымы да жетдирип, милициягъа сюрюп барама.

Анда болумну башдан-аякъ баямлап, шагъатха Далхатдан бла тиширыудан сора да, ол къачхан ФЗУ-ну таматасындан да кёргюзтеме. Ол бирси комендант адамны намысын сындырып инжилтгенине шагъатлыкъ этеди. Артда, айырыу-тинтиу ишле бошалгъанларындан сора, сюргюнчюлени  комендантын ишден къыстагъан эдиле.

Кёллендирген хапар 

Ма алай жашап турдукъ. Алай артдан-артха миллетибизни сыйы  кётюрюле барады. Ол а  асыры къаты ишлегенден эди. Анга шагъатлыкъ этген бир ишни юсюнден да айтайым. Степнякда  мен бек алгъа танышхан   Къудайланы Жагъафар бла   терк-терк жолугъа, хапарлаша тургъанбыз. Ол автоколоннада комсомолну секретары болгъаны себепли, жыйылыулагъа къатыша, жангылыкъланы башхаладан эсе кёп эшите турады. Анга тюбесем, безиреп:

– Начальник, биз эшитмеген не жангылыкъ?, – деп соргъан адетим болгъанды.

Бир жол  Жагъафаргъа ол бир жыйылыудан келе тургъан кезиуде жолугъама.  «Аслан,-дейди жарыкъ кёллю болуп,- сени бир къууандырайым. Бюгюн жыйылыуда магъаданчыланы таматалары оруслуланы, къазахлыланы да махтады, кёчгюнчюледен а бир адамны атын сагъынмады.  Ол сёлешип бошагъандан сора, биринчи секретарь турду да:

-Сен ол эки миллетни келечилерин махтагъанынга  бир тюрлю сёзюм жокъду. Жангыз да кёчгюнчю ишчилени юслеринден бир сёз айтмагъанынга чырт да да ыразы тюйюлме. Мен билип,  ала келгинчи  жети-сегиз жылны ичинде  комбинат  бир кере планын толтуралмагъанды. Ала келгенли ол толмай бир ай къаламыды?, –деп, алгъыннгы доладчыгъа соруулу къарады.

 Сёзню аны бла бошап къоймай: «Артыкъда малкъар миллетни тиширыулары, эркегырыулары алларына жангыз бир адамны  ётдюрмей жигер уруннганларын мен бек уста билеме.  Социалист Урунууну Жигити деген атха  тийишли болуп, берилмей къалгъан Габоланы Аслан кюнлюк мардасын 150 процентге толтургъаныны юсюнден бир сёз нек айтылмайды?» – дегенди.
Алай айтып Жагъафар  кёзюме къууанчлы къарады…  

 

Шауаланы Разият жазып алгъанды.
Поделиться: