«Атамы аягъы басхан жер»

Бабаланы Ибрахим заман бла, ёмюр бла тенг атлай, аны бла бирге ёсе келген назмучу болгъанды. Малкъар халкъны кёлден чыгъармачылыгъына  таяна, ол назмуларында, поэмаларында да заманны, адамлыкъны баш илишанларын уллу суратлау кюч бла кёргюзтгенди.

Журтубузгъа сюймеклик ата-баба аягъы басхан, ала къой кютген, сабан сюрген, дуниягъа келгенлеге тюбеген, кетгенлени ашыргъан, жашау турмушларын этген жер бла байламлыды. Баба улуну «Атамы аягъы басхан жер» деген аты бла баргъан назму цикли ол сюймекликге къасадады.

Тау, таш, агъач, суула бизни поэтлени кёп чыгъармаларында бардыла. Ала ташны жараларына жарсыгъандыла, аны тёзюмлюлюгюне, тынгылай билгенине сукъланнгандыла, къатылыгъына сейир этгендиле... кетгенлерине – жигитлерине, башха эсде тутханларына эсгертме этерге да аны сайлагъандыла.  Ибрахимде ташны сыфаты кёп тюрлюдю: «Адам – жулдуз – таш», «Таш бешик», «Тирмен таш», «Мудор таш»…

Бу назму къауумда ташлагъа «сюймеклик тийип», аладан ай, жулдуз суратлы къалала ишленедиле, ала кёп тюрлю сыфатлагъа киредиле: ана сыфатха – «Ёксюзню жапсарыр ючюннге», аскерчи сыфатха – къоруулаучу болуп. Мирзеусюз айланнганын кётюралмай, жарылгъан тирмен таш, «къар басып юшюген жюреклей, бузлагъан» тыпыр таш, урушда жоюлгъан аталаны жумдурукълары – къадау ташла – была бары да Бабаланы Ибрахимни назмусун къурагъан сыфатладыла.

Ата журтха сюймекликни юсюнден сёзле къатлана келип, сыйдамланып, тилек, алгъыш болуп къаладыла. «Тилек» табийгъат бла адамны байламлыкъларындан жаратылады.

Дуния башында бар ахшылыкъланы иги адамла этедиле. Аманлыкъланы уа – жашауну душманлары: жерни топ бла чачдырадыла, ташланы жаралы этедиле, аланы хаталарындан сабанла орулмай къаладыла, ала кёкню, жерни да жилятадыла … Аны «Чамланама жерни атындан» деген назму айтады.

Атны сыфаты Ибрахимни кёп назмусунда барды. Бирде ол поэтлени атлары Боракъды, бирде, – кёк жарылып, андан тюшген тай, бирде – тарда кишнегени эшитилген, кёзге кёрюнмеген ат, бирде – толкъун сыртлы байтал,  бирде – желжалкъа... Бабаланы Ибрахимни учхан аты эрттегили мифледен келгенди.  

– Кёк жашнагъан заманда
Тюшгенди, кёк жарылып!
– дейди Базза.

Ариу таурух бла башланып, назму кертиге ётюп кетеди. Къарт Базза аппасындан эшитген таурухха биз ийнаныргъа, ийнанмазгъа да эркинбиз, алай анда узакъ ёмюрлени тауушу эшитиледи.

Кертилик бла жомакъ къарт Баззаны жамычы этегинде тайчыкъны сыфаты бла бирге киредиле арбазгъа. Ким айталлыкъды анасы ёлген ёксюз тайчыкъны юсюнден, кёк жашнагъанда, кёк жарылып тюшгенди бу деп? Ким кётюраллыкъды жарлы ёксюзню аллай бир бийикге? Жаланда ажайып къарт.  

– Къанаты барды атны,
Кёрюнмесе да бизге.
Ол къанатланы желден
Терк этер эди таулу,
Тай тууа туруп, жерге
Тюшюрмей, алса тайны...
– дейди ол, аппаларындан эшитгенин эсинде сакълап.

«Учхан ат» къаты чигинжили, анга таяннган сёз, оюм да эсде къалырча, жомакъны бир бек магъаналы кесегинден жаратылгъан назмуду.

«Элия бешик» назму уа фантазиялы философия чыгъармады: жел тебиретген элия бешик; анга деп, Апсаты кийик сауады, ай да анга ёшюн салады, бешик жыр жауун къылладан келеди. Жер тепгени уа – поэтни «элия бешикге бёленнген жюреги».

Бабаланы Ибрахимни поэзиясы къайгъылыды, даулашлыды. «Илхамда» лирика жигит заман бла сёлешеди. Сюрюлген сабан кибик, тууады суудан тейри къылыч.  Сабан  – ачлыкъны узакъ этген таукеллик,  тейри къылыч – жашау ариулугъу. Назму уа мудахды. Неда «Атадан-анадан да ёксюз» деген назму уа?! «…уруш жыллада, / Къар басып, юшюген къагъанакъ…» Бир элге минг къайгъы сёз келип, тыпырлада кюл суууйду…

«Ара боран» фантазиялы поэмадады. Ара боран жашау тынчлыкъсызлыгъыны суратыды. Эндиге дери уллу желни сыфаты назмучулукъда кюйсюз, огъурсуз, къозгъаучу, оюучу, бузукъчу болуп келген эсе, Ибрахимни суратлауунда ол бир кюе, бир бузлай, чексиз къыйынлыкъ сынайды. Алай ол азатды!

Поэт бирде боранны ат орундан къайиш жюгенин юздюрюп, кийик болуп кетген туу байталны излей, кече таулада  акъ жалкъасы тозурап, кишнеп айланнган ат бла тенглешдиреди. Бирде уа – буруудан чыгъалмай, тёгерек чапхан акътуякъ тай бла. Ара боран сау дунияны алыпды.

Мында сюжет ыз белгили тюйюлдю – бораннга айтханын этдираллыкъ къайда? «Къыза да,  суууй да – жана / Тургъан тынгысыз аламда...» барады поэт, Туууз талада жанкъозла жыйгъанча, кёкге чыгъып, аны гъаршында жулдузла жыяргъа…

Гъаршлагъа жол алгъан лирика жигитни (поэтни кесини!) аллына, «Къырпакъ этип, къар булутлай», къарт аппасы Баззаны тайы чыгъады. Аны бла атланады ол кёкге...

«Бийик сын» деген поэма урушха къажау чыгъармады. Аны атланнган сёзю окъуна дуния урушланы тарыхларында бек ажымлысы атом уруш болгъанын эсгертеди. Андан сакъланыр  ючюн, уруш къазауатын, зорлукъну, ачлыкъны да кёрген къарт, бешик тебирете тургъан ана... – жерде жашар муратлары болгъанла бары да мамырлыкъ келечилери болургъа талпынадыла.

Поэтни атасына айтхан сёзю, анга аталып къалмай, тауда мал кютген, жер сюрген, сабий ёсдюрген, жерни, кёкню гюняхындан къоркъгъан таулугъа аталады. Уруннган адамны дуниягъа къарамы да башха тюрлю болады, бютюнда жашау ёмюрю, келген жолу къубултмаса. Ата дегенинг Ибрахимни поэзиясында, анача, жашауну бир бийиги болуп келеди. Бу бёлюмде акъ сёз бла, къара сёз бла жазылгъан чыгъармала да бардыла. Аланы къайсы бирин алсакъ да, ол поэзияды. Къаллай бир ёхтемлик туудурадыла жашында кетген атасыны юсюнден ариу сёзле! «Кязим башчылыкъ этип, Огъары Холамдан Быллымгъа киеу нёгерге  баргъаныбыз да болгъанды, – дейди таулу къарт, – Анда – Быллым ёзенинде – чаришде барын да озуп, къызыл дарий байракъны келтирип, Кязимге ол берген эди… Къайда болса да, ол миннген атха къанат битип къалмай амалы жокъ эди…» Бу затланы окъугъанда, эсиме Ибрахимни «Осуят» деген назмусу тюшеди. Анда да атасыны сыфаты. Ол, ёле туруп, атына жарсыйды, аны таралгъанын ангылап, кишенин алып, Жашырын талагъа бошла деп буюрады жашына. Ёлюр сагъатына т
юбеген къарт  хошду, къайгъысы да жокъ. Жаланда ызындан къалгъанла жарсырла деген акъыл, ачыкъ айтылмаса да, айтхан сёзлерини арасында эшитиледи:

Манга да: «Бар, жашым, атны кишенин
Алып, Жашырын талагъа
Бошла, ансы ол бир ауур кишнеди –
Таралтма, – деди, – туурада»…

Айырылыу жарсыулуду. Иеси да, ат да, бир бирни жарсыта, алай айырыладыла. Дагъыда бир башха назмуда «Кюн жауун жауарыкъды» дейди бу къарт, дуниядан кете туруп, – къымыжа сабийчик шаудан кёлчюклени жалан аякълары бла чачдырып, ары-бери чабып ойнагъанча, нартюх бахчаланы шыбырдатып,  башлары бла алай озарыкъды». Къара сёзю да поэзияды Ибрагимни. Ма, къарагъыз: андан ары: «Алыкъа кюн жауун жауа тура эди. Эрттеден бери къургъакъсып тургъан арбаздан бла орам къумладан бетиме биягъы жер ийиси тартды. Кёз кётюрюп, ёрге къарадым. Тейри къылыч, тюз бусагъатда къозлагъан ийнек бузоуун жалай тургъанча, суу башында  тохтады – бир ариу, бир огъурлу тохтады… Мен аны тюбюнде ийнек излерикме… Энишге суу боюнуна тигеледим. Бата баргъан кюнню аз жарыгъанда шош шорхулдагъан черекде бетиме биягъы жер хауасы урду. Бара барып, тал терекни чачы аллына тёгюле тургъан бир мылы ташха олтурдум. Бир кюн жауунда арбазыбыздан, жолдан, суудан да жер ийиси нек тартды? Алыкъа не болгъанын да киши ангыламай, бир тюрлюле болуп, кюн жауунда, те
йри къылычны тюбюнде ташха олтуруп, суу боюнунда жилядым…»

Ёлюмню бла жашауну арасы ёзюлмегенини шартлыгъы поэмада сын ташны – Бийик сынны ауазы бла белгиленеди.  Поэт а мында, айтханыбызча,  акъ сёзню (поэзияны) къара сёз бла сырады. Аны ючюн назмула такъыр болмайдыла, бютюнда  терен, ангыламлы айтыладыла. Акъ терекча жангыз сюелген сын не сокъур, не сангырау тюйюлдю. Кёк аны акъ чачыды, жулдузла уа чапыракъ ийгени. Бийик сынны аллында жилягъан ёксюзню кёз жашы чыкъ болуп тюшеди жерге, терекле уа къолларын таралтадыла кёкге...

Ибрахимни бу поэмасы халкъ¬ны тарых-жигитлик жырларына жууукъду. Алада болуннган ишле романтика кётюрюмлю ауаз бла сейир этерча айтылмагъан болсала, тёлюдентёлюге алай ётюп бармазлыкълары белгилиди.  Аланы асламысы, жашау чюйреликлени къууумлай, дунияда жашау тиричиликни къыйын жолларына хазыр болургъа юйретедиле. Болуннган ишлени магъаналарын кёзбаусуз ачыкълайдыла.

Атакагъа баргъан солдат къолундан тюшюрмеген къызыл байракъча, жанады ёмюрлюк от, не атлары, не чуулары чыкъмай къалгъан солдатланы аналары сарын сала тургъанча, зурнук ауазлы тартыу келеди жер тюбюнден, кетген урушну кюйсюзлюгюн, къыйынлыгъын эсге сала.

Бу поэмада Баба улу урушха уллуну, гитчени да кёзлери бла къарайды. Урушну ачылыгъын кёргюзте, жангы бояула излеп кюрешмей, ол аланы болгъаныча айта, тарыхны къара кюнлерине багъа биче, уруш берген азапны басымлы суратлап, анга къажаулукъ сезимни ёсдюреди. Ата журтлары ючюн ёлюп кетгенлени унутмай, алагъа хурмет этейик деп, поэт аны айтады. Жангы къыйынлыкълагъа жол бермез ючюн, озгъан къыйынлыкъланы эсде тутаргъа керек болгъаны хакъды.

Поэтни чыгъармаларында метафорала кёпдюле. Кёз аллынга келген чегет, тенгизге чабып баргъан черек, жаз башына къууанып,  кюкюреген кёк, кюннге ачылып, тылпыу эте тургъан жер, сабан агъачны ызындан баргъан сабанчы… сен аланы бары бла да байламлы боласа. ма дагъыда: юзюлюп ёчюлген жулдуз бёрюден къачхан буугъа ушайды, саз ай кюз кёкде узайгъан къанкъазлай эрийди, терекле солдатлача ауадыла…

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: