Адамлагъа болушуу- аланы къанларында эди

Огъары Малкъардан Бичиланы Хусей кёп жылланы газет бла байламлыкъ жюрютюп,  элни тарыхыны, анда жашагъан тукъумланы,  адамланы къадарларыны, жер-суу атланы юсюнден да статьяла жазып тургъанды.  Жыл саны келген огъурлу адамды. Бюгюнлюкде Нальчикде сабийлери бла турады. Бичи улуну бу материалын газетни сайтында басмаларгъа тийишли кёребиз.

 Мисирланы Исхакъ  бла Таукенланы Айшат  жети сабий ёсдюргендиле. Инал, Иналукъ, Билял, Мутай, Хадижат, Фатимат эм Саният. Бири – Иналукъ – къаядан кетип    ауушханды. Инал а 1942 ёлгенди.  Билял бла Мутай Уллу Ата  журт урушда ёлгендиле. Исхакъны къызлары уа Малкъарда  бек адеплилеге, ариулагъа саналгъандыла. Менме   деген жашла тилегендиле.Таматалары Хадижат Курнаятда Сараккуланы   Къарабашха эрге чыкъгъанды.  Ол сыйлы, къолайлы юйюрден эди, кеси да бал чибинчилик бла кюрешген. Фатиматны уа алгъа Улбашланы Хамза хажиге  бередиле. Ала бирге ай да жашагъынчы, ол ёлюп къалады. Кёп да турмай, тиширыуну кеси эллилери Темиржанланы Баразгъа тийишли кёредиле.  Эгечлени кичилери Саният а Мамайланы Аранны жашы Мухаммат бла юйленнгенди. Ол субай, ариу адам эди, кеси да уста мараучуча белгили болгъанды. Алай бла эгечле юч элге келин боладыла. Сёз аланы юслеринденди.

Отузунчу  жыллада Хадижат, эри Къарабаш бла Курнаятдан Ташлы-Талагъа кёчедиле. Юйюр жангы жерде аякъ тиреп, жашап башлайды. Анда тёрт жаш бла бир къыз да ёсгендиле. Ала ёреленип, колхозда ишлей тургъанлай, Уллу Ата журт уруш башланады. Кёп да турмай юч жашларын - Акъылны, Хадисни, Чорттайны - фронтха ашырадыла. Къарындашланы таматасы Аминни уа, саулугъу осалдан, комиссия тылда ишлерге къояды. Ата бла ана не кёп термилип сакълагъан эселе да, юч жашдан бири да къолларына сау къайтмай, уруш отунда ёлгендиле.

Аминни юсюнден а ким эсе да тил этип, аны 1942 жылда тутхандыла. Ол терсликни эм тутмакълыкъны да кётюралмай ёледи. Алай бла жазыкъ ана эки жылны ичинде тёрт баласындан айырылады. Аминни ёлгенин эшитгенден сора, жашыны ачыуу ичинде кюйюп, аталары да дуниясын алышады. 

Къыйынлыкъ къыйынлыны сурап келеди дегенлей, Хадижат эки жылны ичинде бек жууукъ 12 адамын къабып: «Оу, мен!” деп къалады... Башха адам ол азапны хазна кётюрюр эди... Алай, Аллахны болушлугъу бла, чыдаялгъанды. Белине ботасын къаты къысып, ачы къыйынлыкълагъа кесин бюкдюрмей, башхалагъа да болушханды.

Саутуда къыйынлыкъдан сора, Ташлы-Таланы бла Малкъарны арасында жол юч-тёрт айгъа жабылгъан эди. Ол ачылгъанлай, Хадижат къызы Багъалы бла бирге эгечи Фатиматны бла къарындашындан туугъанланы кёрюрге атланады. Ол анда тургъанлай а 1944 жылны март айы жетди. Багъалы бла Хадижат къауум хапчук да аладыла, ол санда быстыр тикген машинаны да. Ала баргъан эшелон Къыргъызстанны Къызыл-Къая шахарында тохтайды. Баракладан бирине жыйылгъанлай, Хадижат, жууукъ-ахлуну излей, орамгъа чыгъады да, экиге айланнган Ханипагъа бла аны эгечинден туугъан Бозайланы Мажмудиннге тюбейди. Энтта эки-юч кюнден ташлы талачы Гюзюланы Хадижатны бла Саниятны алып келди. Алай бла ол кезиуде кеслерини юсюне тышындан тёрт жазыкъны къошады.

Адамгъа болушханнга Аллах болушады. Багъалы фуфайкала, чарыкъла тигип, аланы сатып, тюшюрген ахчаларына аш-суу алып, кеслерин, къонакъларын да кечиндиргендиле.

Эгечлени ортанчысы Фатимат бла аны юй башчысы Темиржанланы Бараз жаш бла къыз ёсдюргендиле. Къызлары Халиматны Сарбашлагъа эрге бередиле. Мухаммат а Огъары Малкъарны школунда устаз эди. Кёп да турмай ол да юйдегили болады. Алай Мухамматны бла юйдегиси Суфуйну бирге жашаулары кёпге бармады: аланы насыпларын Уллу Ата журт уруш бузады.

Мухаммат къазауатны биринчи кюнюнден анга къатышады. Фатимат жангыз жашын не кёп термилип, ышанып сакълады эсе да, ол къайтмады, атсыз - суусуз думп болду. Алай тиширыуну къыйынлыкълары энтта алда эдиле...

Кёчгюнчюлюкде уа, жууукъ-ахлуладан айырылып, хазыр этген хапчукларын да алалмай, не юй, не терек, не суу болмагъан, къуу тюзге тюшедиле. Бир къабын тапса, Мухтарчыкъгъа бере, аны кесини жанындан алгъа салады.

Алай  кёп да турмай, ачлыкъ, ауруу, исси хауа да ёхтем Фатиматны ол дуниягъа ашырадыла. Мухтарчыкъны уа Тогъайда ёксюзлени юйюне бередиле. Бек къыйын заманлада, сабийлеге ашатыргъа жукъ да болмай къалгъан кезиуде, анда тургъан балаланы Къазахстанны башха жерлеринде интернатлагъа чачадыла.

Фатимат кеси къыйынлыкъларын унута, башхаланы алгъа салгъанды. Къаллай кюч бар эди бу таулу тиширыуда, аллай бир къыйынлыкъ кёргенде, ууалмай, адамлыкъгъа, огъурлукъгъа къуллукъ эталгъан!

Эгечлени кичилери Саниятны бек уста таныйма. Къоншуда, арабызда 2-3 юй бола, жашагъанбыз. Жашы Къазий бла мен  бир ышыкъда туугъан антлы тенгле эдик. Аны, Къазийден сора да, 4 къызы болгъандыла. Сабийледен сора, аны къолунда - эри, къайын анасы, къайын жигити...

Ол аллай огъурлу, жууаш тиширыу болгъанды - мен бир заманда аны не сабийине, не башха адамгъа уллу сёлешип эшитмегенме. Къаргъыш айта уа билген да эте болмаз эди.

Алай не медет, аланы мамыр жашауларын кюйсюз уруш бузады. 1943 жылны жайында уа Саниятны жалгъан дау бла тутуп, тюрмеге атадыла эм Сибирьге ашырадыла. Аны ызындан эри Мухаммат да тутулады, аны да   Сибирьде тутмакъладан бирине иедиле.

1944 жылны 8-чи мартында, танг эрттен сабийле элгенип уянадыла. Асыры къоркъгъандан, мажарып аш-суу, хапчук да алалмайдыла. Аланы бек таматалары Нажабатха ол заманда 16 жыл толгъан эди, бек гитчелерине уа - 5 жыл тенгли. Сабийлени элтген эшелон Туркестанда тохтап, кёчгюнчюлени анда къотарадыла. Аланы ата-аналары тутмакъдан чыкъгъынчы, аталарыны эгечи Халимат кёз-къулакъ болгъанды. Аны хайырындан ала ёксюзлени юйюне тюшмегендиле, чачылмагъандыла.

Саният окъуй-жаза билмегенликге, нёгерлеринден халкъыбызны кёчюргенлерин эшитгенден сора кюнлери мутхуз, кечелери сыйытха айланнганды. Сабийлерине термиле, кесини тутмакъда болгъанын окъуна унутханды.

Юч жылдан а аны, терслиги болмай тутулгъанын тохташдырып, юйюне эркин этедиле. Бир поездден башхасына тагъыла, жолда хапчукларын да урлатып, аманны-кебинден сабийлери тургъан юйге жетеди. Аны юсю-башы асыры тозурагъандан, кеси балалары окъуна кючден таныгъан эдиле. Бир 3-4 жылдан а аталары Мухаммат да юйюне эркин болуп къайтханды.

Эгечи Фатиматны сурай келип, аны ачы къадарын эшитгенден сора Саният Мухтарчыкъны излеп башлайды. 1953 жылны аллында ала жашагъан жерге Чаналаны Махмут келеди. Ма ол айтады ол къайда болгъанын. Аны эшитгенлей, Саният эгечини туудугъун юйюне жыйышдыргъынчы тынчлыкъ тапмайды.

Кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора Мухтар Саниятны юйюрю бла тургъан-ды, аны юйлендирген да этедиле. Ол бусагъатда   Хасанияда толу юйюр болуп жашайды.

Ма олду къыйын кюнде кеслерини къайгъыларын унутуп, къарыусузлагъа онг берген огъурлу эгечлени юсюнден мен билген хапар. Къадарлары Хадижатха, Фатиматха, Саниятха ушагъан тиширыула бизде кёп болгъандыла. Киши жеринде ачдан, аурууладан къырыла тургъан миллетни бизни аллай анала, эгечле сакълагъандыла. Аладыла малкъар халкъны билим хазнасын, адеп-къылыкъларын, тилин, динин, тарых-маданиятын да къоруулап, бюгюннге жетдиргенле.