Дюгерли къарт таулуланы юслеринден жырлай эди…

Жесирде

Онтогъузунчу ёмюрню ахырында Россей бла Тюркню арасында Балкан жарым айрыкамда бардырылгъан урушха дюгерли жаш Къарабугъаланы Ислам да къатышханды. Ол орус аскерде къуллукъ эте эди. Аны офицер чыны болгъанды. Бир жол, къызыу сермеш баргъан кезиуде жаш, жаралы болуп, жесирге алынады.

Муну тутхан аскер бёлюмню таматасы Тюркню Тенгиз кючлерини полковниги болгъанды. Ол пленнге тюшгенлени барысын да не миллетден, къайсы жерледен чыкъгъанларын тинтеди. Дюгерли аскерчи сыйлы тукъумдан болгъанын билгенден сора, анга энчи кёзден къарап, аны саулугъуна бакъдыргъанды. Уруш бошалып, арада мамыр жашау башланнган кезиуге дери юйюнде тутханды. Чекден ётерге эркинлик болгъанда уа, была экиси да Кавказгъа келедиле.

Урушда тас болгъан жашыбыз табылгъанды деп, Исламны жууукълары, элни адамлары уллу къурманлыкъ этедиле. Тюрклюге да иги къарайдыла. Къонакъны, тауда-тюзде да айландырып, жууукъ-ахлу бла, ол тийрени жери бла да шагъырей этедиле.

Тюрклю жаш Дюгерде айдан артыкъ турады. Элине, журтуна къайтыргъа тебирегенде, Къарабугъаланы Фатиматны жаратханын, эркинлик болса, аны алып, биргесине элтиригин шуёхуна билдиреди. Ол да кеси жанындан ишни болушун юйюнде айтады.

Тукъумну таматалары, эслилери жыйылып, оноу этедиле: «Тили башха болгъанлыкъгъа, дини бир, санында-чархында къыяу кёрмейбиз, жашыбызны да ёлюмден къутхаргъанды, биз мындан къачар сылтау жокъ. Энди жашагъан жери узакъды десенг, хау, алайы барды. Алай, жууукъда, кенгде болса да, эрге баргъан къызны юйю тышындады. Бу ишде ол чырмау тюйюлдю, жашны тилегин ыразы этерге керекди», - деген оюмну сайлайдыла.

Заманны узакъгъа соза турмай, уллу той-оюн этип, Къарабугъалары къызларын тюрклю жашха бередиле. Жангы юйдегили болгъанла жолгъа тебирегенде уа, эгечибиз башха миллетни тилине, адетине, тёресине юйреннгинчи, эрикмей турсун деп, Исламны 5-6-жыллыкъ жашын Ибрахимни ала бла иедиле.

Дюгерли киеу юйюне жыйышхандан сора ишине къайтханды. Бир заманда Тюркню аскер министри болуп тургъан хапары да барды. Къайынын да унутмагъанды. Аны да аскер окъуугъа салгъанды. Андан тышында да, жаш жыя къобузда уста согъаргъа да юйреннгенди. Дюгерге уа, окъууун да бошап, жетген жаш болгъандан сора, XX ёмюрню аллында къайтханды.

Келгенлей окъуна патчахны аскеринде къуллукъ этерге тохтайды. Кёп да бармай Биринчи дуния уруш башланады. Германияны аскерлери бла бардырылгъан сермешлеге къатышып, аладан да сау-саламат къутулгъанды. Революцияны заманында большевикле жанын сайлагъанды, Къызыл аскерде къуллукъ этгенди. Власть тохташып, граждан уруш бошалгъандан сора элине-журтуна къайтып, бир къауум жыл Дюгерде жашагъандан сора Нальчикге кёчеди.

Къарабугъаланы Ибрахим 103 жыл жашап ёлгенди, Вольний Ауулда асыралгъанды. Муну барын да айта келгенибиз, ол уста жырчы да болгъанды. Кёп нарт жырланы кёлден билгенди. Магнитофон кассетагъа жазылып къалып, ол айтып, эки эрттегили таулу жырланы хапарына тынгылагъан эдим. Аланы юсюнден айтайым.

Шаулух бла Асланбек

Биринде Огъары Малкъардан Айдаболланы Шаулух бла дюгерли жаш Асланбекни юсюнден барады сёз. Шаулух аты айтылгъан малкъар бийледен эди. Малы-мюлкю, харекети-ырысхысы кимден да асламды. Кече-кюн демегенлей, кёз къысмай, бир къауум адам сакълагъан уллу жылкъысы да барды. Аны уа Айдабол улу элден узакъ болмагъан, жайлыкъладан биринде тутады. Ол заманлада, башха малдан эсе, атланы урларгъа сюйгенле кёп болгъандыла.

Аны ючюн Шаулух, айтханыбызча, жылкъысын элден узакъ жибермей тутханды. Бир жол, не къуууму болгъан эсе да, ол халкъны юйюне жыйгъанды. Узакъдан, жууукъдан да кёп адам келгенди. Арбазда малла союладыла, къазанла асыладыла. Отоулада, аш къанга артында олтуруп, таматала алгъыш айтадыла. Той-оюн къыстау бара тургъан кезиуде Шаулухну антлы шуёху Асланбек да жыйыны бла жетеди.

Алайдагъы адамладан биреуленни шуёхуна жибереди. «Быллай-быллай адам келгенди, бар, билдир», - дейди. Ол адам терк окъуна барады да, Шаулухха хапар айтады. Айдабол улу аш къанганы баш жанында олтурупду. Сол жанына, онг жанына къарайды да, тышына чыгъама десе, олтургъанланы бир жартысын къобарыргъа тюшеди. Сора келечиге былай айтады: «Асланбек мында къонакъ тюйюлдю. Бу аны кеси юйюдю. Тюзюнлей бери ётсюн, нёгерлерине уа жашла къарарла».

Дюгерли жаш шуёхуну ол жууабын жаратмады. Дагъыда адам ийди. «Сиз мени ким болгъанымы тюз ангылатхан болмазсыз. Мен дюгерли Асланбекме. Айтыгъыз, ангылатыгъыз. Мен аны былайда сакълагъанымы билдиригиз», - дейди. Айдабол улуну энди айтханы да былай эди: «Халымы кёресе. Бу адамланы юслери бла чыгъар онгум жокъду. Айт, бери келсин».

Баргъаны боллукъду.