Халкъыбызны бурун заманларыны шагъатлары

Кёнделен аягъында кёп жылланы сюелгендиле кешенеле. Бюгюнлюкде уа ала жокъдула, мурдорлары окъуна къалмагъандыла.

Ала къайры кетген болурла? Кеслерин да кимле, къачан ишлеген болурла? Сорууларыма жууап излей, къауум жыл мындан алда Кёнделеннге баргъан эдим. Сабий заманларында кешенелени ичлерине кирип, ойнап айланнган, къауум абадан адамгъа жолукъгъан эдим. Бу хапарны аланы айтханларына кёре  жазама.

Кешенеле тёгерек ишленип эдиле. Кеслери да къая ташладан къаланнгандыла. Ичлерини кенгликлери беш, бийикликлери уа алты метр чакълы бир эдиле. Башларында уа ташдан чукуйлары. Не къаты жауунда да ичлерине жауун ётмегенди.

Адам ичине эркин кирирча, жерден бир къулач бийикликде, терезелери болгъандыла. Къабыргъаларыны къалынлыкълары эки къарышдан артыкъ эди.

Ичлеринде бир жукъ жокъ эди. Болгъан эсе да, ала ары дери да тоналып эдиле. Революциядан сора уа адамла кешенелени бузуп, тёбен эллиле юй мурдорлагъа салгъандыла, хунала ишлегенде хайырлангандыла. Ангылаулары болгъан адамла кюрешген эдиле: «Тиймегиз, ала къабырладыла. Къабыр ташны юйюнге салсанг - юйюнг къурур», - деп.

Болсада революцияны ал жылларында дин бла, эфендиле бла кюреш башланнган эди. Ол «жахил таурухлагъа» ийнанмагъанла чыгъадыла. Аллайладан бир къаууму, абаданла айта тургъаннга да къулакъ салмай, аны къой да, аланы хыликкя этерге кюрешип, кешенелени бузуп, башында айтханымча, ташларын юйле, журтла ишлегенде хайырланнганды. Аргъы дуниягъа кетгенлени жатхан жерлерин къозгъаргъа жарамайды.

Кешенеле бла байламлы халкъда дагъыда бир сейир хапар жюрюйдю. Онтёртюнчю ёмюрню ахырында, Акъсакъ Темирни аскерлери битеу Азияны къолгъа этип, бу тийрелеге жетгендиле. Бахсан ауузуну адамлары ала бла къаты сермешгендиле. Къолларында сауут туталгъан эр кишиле бири къалмай чыгъадыла къазауатха. Битеу Азияны къолгъа этип келгенле бла ала арсланлача сермеше эдиле.

Алай жюз мингле бла саналгъан душман аскерин хорларгъа кюч жокъ эди. Кёп сермешледен сора, уланла таула таба ыхтырылып тебирейдиле.

Ол заманда тардан, эрча кийинип, жюзге жууукъ тиширыу чыгъады. Садакъдан учхан окъча, акъ жамычысы бла, алда биреу барады. Ол аланы башчыларыды. Табыналаны Кертибийни къызы алтынчач Атийма. Онг къолунда къылычы бла алгъа созуп, жаудан къанын алыргъа ашыгъады. Къалгъанлары да андан артха къалмазгъа кюрешедиле.

Ала, жел ургъанлай жетип, душман арасына кирдиле да, узун бичакълары бла солуна-онгуна сермей, алларына тюшгенлени къыра тебирейдиле. Къысха заманнга иги кесеклерин къырып, азиячыланы Кёнделен сууундан иги кесек энишге сюредиле.

Акъ жамычы атлы да барындан да къаты сермешеди. Силдегени бла жаудан адам тёнгеретмей къоймайды. Аны алай этгенин кёргенле, чыгъып, бетден-бетге сермеширге базынмайдыла.

Сора бир къаууму узакъдан садакъла бла атып урадыла. Жютю темир бурунлу садакъ окъла терен кирген эдиле атлыны этине.

Ол тентиреген да бир этди, алай жыгъылмады. Энишге ийилди, онг къолунда къылычын да ычхындырмады, сол къолу бла атны жалкъасындан къаты тутду.

Аны онгсуз болгъанын кёргенде, душманла юсюне чапдыла. Алай, нёгерлери аладан алгъаракъ болдула да, жауну къолуна тюшюртмей, алайдан къутултуп, Кёнделен башында жашырын дорбуннга элтдиле.

Жарсыугъа жаралары терен болуп, къаны кёп кетип, ючюнчю кюн ол анда ёледи. Нёгерлери дорбун ичинде, таш къабыр этип басдырадыла.

Жигит къызны хапары  атадан балагъа айтыла, кёп ёмюрледен бери, халкъны ауузунда сакъланып келеди. Ол тийреледе болгъан таулула, Атийманы къабырына барып, бузулгъан жерлерин тап этип, аны  къатында намаз этип, керти дуниягъа кетген жигит къызгъа Аллахдан жаннет тилеп болгъандыла.

Бу хапарны манга айтханладан бири, жюз жыл жашап дуниядан кетген Жашууланы Сейид эди. Урушну аллында жыллада атасы бла ол тийреледе бичен ишлей болады.

Жауун  жаууп дорбуннга киредиле. Къабырны оюлгъан ташларын жерине салып, аны юсюнден жашына хапарны ол айтханды. Биз да андан эшитгенбиз.

Ол жыл алайда бардырылгъан сермешге таулула «Элек уруш» дегендиле. Алай нек айтхандыла? Ол заманлада аскерчиле сермешген кезиуде, кеслерин сюнгюден, садакъ окъдан, къылычдан сакъларгъа темир къалгъанла жюрютгендиле. Сюнгю неда башха сауут анга  тийсе, артха чартлагъанды эм ол адам саууту бла дагъыда къалкъаны болгъанны дагъыда къайтарып урургъа боллукъ эди.

Ол алай болмаз ючюн, таулула уа къалкъанны ууакъ тешикчикле этип тешип, сахтиянны ууакъ жырып, аны бла къалкъаннга къыл аркъанны къысхандыла. Тешиклери болгъаны ючюн  къалкъаннга «Элек къалкъан» дегендиле. Анга тийген сюнгю жипге илинип къалгъанды.

Къалкъан болгъан а сюнгю ычхыннгынчы аны иесин къамасы бла ургъанды. Таулула аллай къалкъанланы кешенеле къатында бардырылгъан сермешде хайырланнгандыла. Элек уруш деп да андан айтылгъанды.

Андан бери кёп ёмюр озду. Сабийден къарт бола, тёлюле бир бирлерин алыша барадыла. Кешенеле уа - халкъыбызны бурун заманларыны шагъатлары -Бахсан ауузуну къалауурларыча сюеле эдиле тар ёзенинде.

Желлени жалагъанларына, жауунланы жуугъанларына, кюнню иссисине, сууугъуна кеслерин хорлатмай! Ишлей биле эдиле бурун заманланы адамлары.

Алай жыйырманчы ёмюрню отузунчу - къыркъынчы жылларында кешенелеге дагъыда бир жау чыкъды. Ол а барысындан да кючлю эди. Анга уа, ташдан ишленнгенликге, кешенеле чыдаялмадыла.

Оюлдула, чачылдыла, жер башындан думп болдула. Жахиллик эди аны аты. Бир къауумла аланы ойдула, ташларын юйлерине ташып,  хунала, журтла ишледиле. Аны бла тарыхыбызны бир кесегин жокъ этдиле.

Ма, алай болдула Кёнделен аягъыны кешенелерини къадарлары. Аладан къалгъан жалан да ма бу сурат.