АНА ТИЛЛЕРИНДЕН КЪАЧХАНЛАГЪА БУ КИТАПНЫ КИМ ОКЪУТСУН?

Ана тилибизни къайгъысы бюгюн кёплени акъылларын алгъанды. Ол жарсыугъа атап, тюрлю-тюрлю жыйылыула барадыла, уллу стадионлада, гитче сахналада да айтадыла аны юсюнден. Ёмюрлерин аны бла байламлы этген илмучулагъа, тил усталагъа, жазыучулагъа, малкъар культураны элтгенлеге да ол къайгъы этдирир проблемады.

Кёп ёмюрледе ёчюлмей, юзюлмей келген ана тилибизни мындан ары да жюрютюлюрюн сюйгенле назмула, жырла, илму ишле жазадыла. Аладан бири Жолабланы Юзейирди – КъМР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу, жазыучу, иги кесек дерслик китапны автору, кёчюрмечи, тюрк тиллени устасы. 

Алгъаракълада ол «Жаным-тиним – ана тилим»деген аты бла китап чыгъаргъанды. Анда кёз инжибиз – ана тилибизни юсюнден оюмла баш жерни аладыла. Юзейир кёп окъугъан, кёп билген адамды, аны жазгъанын окъугъан да сыйлы хазна тапханча къууанырыкъды. Китапха дуниялыкъда тилни жаратылгъаныны юсюнден, шаркъ философланы айтханларындан башлап бюгюн аны къайгъысын этгенлени сагъышлары да киредиле. 

Бир-бирле ол жууаплы ишни устазланы боюнларына атып къойгъандыла. Аны юсюнден да айтады Юзейир. Алай а хар бир таулуну да барды ана тилге тиежеги. Сора ол барыбызны да борчубузду.  «Сабийлерин ол ёмюрлюк хазнадан айыргъанла  алагъа этген хаталарын ангылар кюн жетерми?» – деген соруу кёп кере тууады китапны бетлерин ача баргъанынг сайын. Аллайла уа, жарсыугъа, арабызда кёпдюле. 

Сылтау да барды анга – орус къыралда жашайбыз, телевидение, радио, Интернет, къырал къагъытла – бары да ол тилни жюрютедиле. Не бек къаты болсакъ да, ол жашауубузгъа, акъылыбызгъа да сингнге баргъаны баямды. Аны къой да, ана тиллерин билмеген сабийлерибиз тыш къыраллы тилледе эркин сёлешедиле. Бир ненча тил билгенле уа, ингилизден башлап, къытай тилге дери, кёпден-кёп бола барадыла. Къолларындан тутуп, туудукъларын бир устаздан бирине жюрютген ыннала, ата-анала, айхай да, иги этедиле – билимли адамы кёп болгъан миллет алгъа жангы атламла этеди. Не заманда да не игиликни да аллайла болдурадыла. 

Болсада бизге ата-бабаладан къалгъан, биз зауукълугъун сезген ажайып энчилигибизни тас этсек, артда тапмазбыз. Ол ауурму болуп къалды кенглени къучакъларгъа излеген жаш адамларыбызгъа?  Аны айтханым, Хасаниягъа барама. Уллу юйле, тизгинли арбазла, берекет. Адамланы ариу жашагъанлары кёзге кёрюнюп къууандырады, ана тилинде сёлешген а – аз. Бир тиширыуну кёрдюм, баям, туудукълары болур эдиле, эки сабий бла малкъар диалектде, «ц» бла, сёлешгенин. «Нечик иги биледиле ана тилибизни!» – деп, сабийлени махтадым. Ол адам: «Да, была уа сёлешедиле, юйде ол мардады деп тохтагъанбыз да. Къоншуда уа бир сабий тапмазса малкъарча тилленнген. «Билмейми къоярыкъдыла была орус тилни? Кесигизча юйретигиз», – деп да айтама, алай кесим тенглиле окъуна сабийлери орусча сёз айтса, аны акъыл токъмакъ сунадыла», – деди, жарсып.  

Тилибизге сый бермеген – ол халкъыбызгъа да намыс бермегенибизни шагъатлыгъы тюйюлмюдю? «Ана тилинг – ананг кибик» деген статьясында Жолабланы Юзейир аны юсюнден айтады. Кесине билекликге уа Семенланы Сымайылны бир къауум назмусун да келтиреди:

Бурун былай халкъ билимге жан ата эд,
Бюгюн а халкъ жан атханды базаргъа.
Ахча келе, жюрекни токъ этгенликге,
Тин байлыгъ а жетип турад азаргъа.

Эски адетле бары онгуп баралла,
Чийсил гюттюге ушайды жаш тёлю.
Дуния мал жут къолундан ычхындырмай, 
Болуп къалад бу жарлы халкъ тар кёллю… 

Назму не заманда жазылгъаны белгисизди, автору уа 1896 жылда туууп, 1981 жылда ауушханды. Алай эсе бу къайгъы алдан окъуна этилгеннге ушайды. Акъылман таматаларыбыз аны озгъан ёмюрде окъуна эслегендиле. 

«Заман» бла «Къарачай» алда бирикген номерлери чыгъыучу эди. Аладан биринде Тюрлюланы Мустафа статьясына «Бюгюннгю сансызлыгъыбыз   тюзелмезлик жарсыуубуз болуп къалмасын» деген аты бла жазгъан эди башда айтылгъан жарсыуун. Анга кёпле эс бургъандыла ол заманда.  Юзейир да алай. Ол Мустафача адамланы оюмларына тынгылай турсала, жаш адамла таулула болуп ёсерле деген оюмгъа келеди. Болсада окъуучуну алай умут этдирген сёзле  къагъытда къаладыла, аланы биз окъуйбуз, жангы тёлю уа эшитмейди, билмейди. Да сора бизни къайгъырыуубуздан не келсин? 

Толгъурланы Зейтунну «Кёк гелеу» романында анасы Халимат ана тилин билмеген, орусда ёсген жашына: «Сен а, Кърым, бир сёзчюк да билмеймисе? Бир сёз да къалмагъанмыды эсингде?» – деп адыргы этгени тюшеди эсиме. Ол ана тилини ёнюн эсине салыргъа сюйгенди сабийине. «Не этейим, не бла болушайым бу сабийге? Туугъан жерине сангырау — адамлыкъгъа да сангырау. Бармыды анга дарман?» – деп.

Алгъаракъда,13 майда, тюрк тилли миллетле кеслерини тиллерини кюнюн белгилегендиле. Бизде да болгъанды анга аталгъан жыйылыу, «Къайсыннга жюз атлам» фонду къурап. Ары келгени хар бири да кесини энчи трагедиясынача къарагъаны бу затха ачыкъ кёрюнюп тура эди анда. Анда къонакъла да бар эдиле – татарлыланы эм месхетин тюрклюлени миллет культура араларыны таматалары. Ала кеслерича сёлешгенде, халкълары бла бирликде жашамай тургъанлай да, была кеслерини тиллерин къалай ариу биледиле, жюрютедиле деп,  сейир этген эдим. 

Артда да кёп сагъыш этгенме, бюгюн да алай аны юсюнден. Кёчгюнчюлюкде биз не алып чыкъгъанбыз ата-баба жерибизден? Ана тилибизни. Ырысхы уа, таулу анга жан бир заманда да атмагъанды, алгъан эсек да, жутулгъан эди терк окъуна. Бир бирни ангылагъаныбыз а болушханды. Эсгериулеринде ол шартны белгилемеген адам жокъду сюргюн къыйынлыгъын сынагъанланы арасында. 

«Тил халкъны жаныды», – дейди Юзейир. – Жанына уа хар ким да сакъ болургъа керекди». Кертидиле аны оюмлары: тилин тас этген халкъ кеси да тас болады. 

Озгъан ёмюрню жетмишинчи жылларында, студент болуп, къырым татарлы къыз Байрам-Али Эльвира бла жашагъанма бир отоуда. Ол Ташкентде ёсгенди. Ингилиз тилни бёлюмюнде окъуй эди бизни университетде. Анасы, аны анасы да – греклиле, атасы уа – туугъан жеринден къысталгъан къырым татарлы. Кёчгюнчюледе артха къайталмагъанла да болгъандыла, бизгеча, насып кёплеге тюшмегенди. Ата-анасы, ыннасы да билимли адамла. Омар Хайямны китапчыкъларын да жиберген эдиле бизге саугъагъа Эльвирадан. Ол бир да ариу сёлеше эди къырым тилде. Ол а бизге бек ангылашынады. «Грек тилни уа билемисе?» – деп соргъанымда бир кере андан, ол: «Таматала биледиле, биз а (юч эгечдиле)  жаланда къырым тилде сёлешебиз», – дегени эсимдеди. Сора сен ана тилинги билмеймисе деп сейир этгенимде: «Ыннам: «Биз, греклиле, кёпбюз, сизсиз да тюп болмазбыз. Атагъызны. миллетигизни тилин билигиз», – деп, жаланда къырымча сёлешдиреди бизни юйде», – деген эди. 

Андан бери къыркъ жыл озгъанды, алай ол тиширыугъа ыспасым уллудан-уллу бола баргъан болмаса, азаймайды.  Сёзсюз, кёп билген акъылманладан эди ол.

Къарачай-малкъар тилни энчилигини юсюнден айта, Жолаб улу эрттеги адабият эсгертмелени, ол санда  Орхон-Енисей жазмаланы да сагъынады.  Алада Искандер патчахны (Александр Македонский)  заманында этилген тюрк жазыуланы ана тилибизде ангылашындырады. Ол алада ууучлагъан жерлерин санайды.  Тюрк тилле бек эрттегили болгъанларыны юсюнден кёпле айтхандыла, анга шагъатлыкъгъа юлгюле да тапхандыла. Аллай ишлени тинтиу бла Юзейир Къазахстанда аспирантурада окъугъан заманындан бери кюрешеди. Тюрк тиллени сёзлюгюн («Дивани лугъат-ат-тюркю») жарашдыргъан Махмуд Къашкъари ары эки жюз бла токъсан нарт сёз, юч жюзге жууукъ назму строфа къошханын да, аланы бир къаууму бизде бюгюн да айтылгъанларын мен аны китабындан билеме. Сёз ючюн, анда быллай нарт сёзле бардыла: 

От дегенликге, аууз кюймез.
Къуру къашыкъ ауузгъа бармаз.
Бичакъ не жютю эсе да, ёз сабын жонмаз.
Тау таугъа жолукъмаз, адам адамгъа жолугъур.
Тюзде бёрю улуса, юйде итни баууру бурур.
Къоркъакъ кишиге къой башы къош кёрюнюр.
Беш бармакъ тенг болмаз д.а.к.

Сейир тюйюлмюдю, адам улу узакъ ёмюрледе да, бюгюн да бирча оюм этгени? Ол биз ангылар тилде болгъаны уа – бютюнда.

Мында эртте заманлада аты айтылгъан Локъман хажини жашына этген осуяты барды. Ол бюгюн да магъанасын тас этмегенди. 

Биреуню этген игилигин унутуучу болма. 
Биреуге игилик этсенг, аны айтып, махтанма. 
Атанга-ананга хурмет эт. 
Устазларынгы атангдан да бек сыйла. 
Сабийлеринге билим бер, адеп юйрет. 
Кеси къыйынынг бла гыржын аша. 
Аман адамгъа жууукълашма.
Эллилеринге, адамланы барына да бир кибик сый бер. 
Акъыллыланы сёзлерине къулакъ сал. 
Ичги сёзюнгю ичингде тут. 
Ишни, иги сагъышланып, андан сора башла. 
Шуёхунгу башынга къыйынлыкъ тюшгенде сына. 
Эсли, билимли адамла бла тенглик жюрют. 
Къоранчынг хайырынга кёре болсун. 
Къонагъынга иги къарап, ариу айтып ашыр. 
Юсюнгю-башынгы тозуратма, кийимлеринги ариу тут. 
Азыракъ ашаргъа, азыракъ жукъларгъа, азы¬ракъ сёлеширге юйрен.
Осал жерден чыкъгъанладан игилик сакълама. 
Ышаныусуз адамлагъа этерик ишинги юсюнден сорма. 
Бюгюн этер ишинги тамблагъа къойма. 
Кесингден таматагъа лакъырда этме, ол ушамагъан затды. 
Абадан адам бла сёлешгенде, хапарны кёпге созма. 
Тилегеннге бир зат тутдурмай къойма. 
Атынгы эринчекге чыгъармазгъа сакъ бол. 
Кёпню аллында адамны уялтма. 
Юй ахлуларынгы тышында махтама. 
Ушамагъан, жараусуз сёзню ауузунгдан чыгъарма. 
Сабийлеринг айтханны къуруда этип турма. 
Сёлешген заманда, къолунгу силкиндирип сёлешме. 
Акъылсыз адамла бла акъыллашма. 
Тилчилеге, сёзчюлеге жарыкъ болма.

Дагъыда кёп затны юсюнден айтады автор «Жаным-тиним – ана тил» атлы китабында. Анда тюрк миллетледе адабият терминлени, ала хайырланнган жыл санауланы, халкъ чыгъармачылыкъны юйретиу магъанасыны, бурунгулу филологланы, къыпчакъ, башха халкъланы адабиятларыны, дагъыда кёп затны юсюнден айтылады. Ёзеги уа – ана тилибизни тамашалыгъын, аны ёмюрледе сёнгмей келген тарых жолун ангылатыуду. 

Не медет, ана тиллеринден къачханлагъа бу китапны ким окъутсун?
Сагъышларымы Семенланы Сымайылны бир башха назмусу бёледи:

       КЕЛЛИК ТЁЛЮГЕ

Къалай насыплы адамлабыз биз!
Сёлешир ючюн – хазыр тилибиз.
Битеу аламда болгъан затланы
Бир да къалмайын барды атлары.

Зыгъырдан башлап джулдузгъа дери
Бу тилни ичине кирелле бери...
Хар не затны да сыфаты, саны…
Тилибиз кесгин тамамлай аны.

Келген тёлюле! Келлик тёлюле!
Сакълагъыз  аны, миндемей энин –
Къошулгъан къона, къорагъан къайта,
Ол бизни халкъгъа ёкюллюк этсин.