Кёнделенни тийресинде эсгертмеле

Улакъланы Магометгерийни жашы  Зейтун аты кенг белгили болгъан жарыкъландырыучуладан бири эди. Аны аты дагъыда тарыхчыныча, туугъан жерини, халкъыны бурун заманладан бери келген жашауун, турмушун, аууздан чыгъармачылыгъын иги билгени бла атын айтдыргъанды. Кёнделенде биринчи музей ачхан да ол болгъанды. Ма аны даражасы уллу жюрюгенини, уллу билимини, къураучу хунерлигини хайырындан музей элде маданият-жарыкъландырыу арагъа айланнганды. Аны хапары къуру республикада угъай, Россейде да жайылгъанды.  

Айтханыбызча, ол ата журтубузну тарыхын арымай-талмай тинтгенди, аны иги билгенди. Аны биринчи китабы да Кёнделенни юсюнден болгъанды. Ызы бла  «Бурунгулу таурухла бла хапарла» басмаланады. Ючюнчю китабы уа  - «Халкъ жомакъла» – башхалагъа ушамагъан, окъуучу да жомакълада бола тургъан ишлеге къатышханын сезерча алай къурашдырылгъанды. 

Аны тарых-этнография ишинде «Кёнделен» деген китап баш магъананы тутады. Анда ол, архив эмда  кеси сурап жыйышдыргъан материалланы, басма шартланы да хайырланып, эли къалай жаратылгъанын, анга биринчи болуп беш да тау элден жерсиз эллиле кёчгенлерин, эл сегиз кере тозурап, жангыдан къуралгъанын жазгъанды. Ол аны хар мюйюшюню атын, хапарын билгенди. Анга ма бу статьясы да шагъатлыкъ этеди:

Кёнделен сууу иги кесек узакъдан келеди.Ол Элбрусну этегинден башланады. Аны эки уллу бутагъы барды: Тызыл эм Юрдю. Ала бирге къошулгъан жерден тёбен жанына айтылады Кёнде¬лен суу деп да.

Жерлени юслеринден айтсагъ а, Тызыл бла Юрдю къалын агъач басхан къолладыла. Аладан саркъгъан бу эки суу энишгерекде, тюзюрек жерге жетип, бирге къошуладыла. Алайгъа уа таулула Суу-Къошулгъан дейдиле. Алайда, ёзенирек жерде, бурун заманда эл болгъанына шагъатлыкъ этерча шартла кёпдюле. Сёз ючюн, Къабакъ-Жашагъан, Межгит-Дорбун, Гюрбежи-Къол деген, ала кибик башха жер атла да бардыла.

Жеркли-Къолну аягъында Кёнделен черекге кукурт ийисли суула къошуладыла. Андан болур, не сууукъ къышда да ол бузламаучуду. Аны хайырындан бу сууну жагъасында эртте заманлада тирменле кёп болгъандыла. Къыш айлада тирменлерини суулары бузлагъан къоншу элледен бери келгендиле, мирзеулерин тартдыргъандыла.

Башында айтханымча, Кёнделен сууну боюнунда адамла эл болуп жашагъанларына шагъатлыкъ этерча эсгертмеле кёпдюле. Бек алгъа мен элни аты къайдан чыкъгъаныны юсюнден кеси оюмуму айтыргъа сюеме. Эртте заманлада жол, Бахсан ауузу бла келип, Кёнде-лен суудан ётюп, бираз баргъанлай, онг жанына бурулгъанды. Жолоучу алайдан узакъ болмай, уллу элге элтген жолну кёрген заманда, баям, Бахсан ауузуна кёнделен тюшюп тургъан жолгъа Кёнделен деген болур эди. Элни аты да андан чыкъгъанды деп, мен алай ойлайма.

Бурун заманладан къалгъан эсгертмелени кёрюрге сюйген адам, Бахсан ауузу бла келе, Кёнделен суудан ётген жерни тенгшисинде кюнлюм жанына къараса, алайда къабыргъада сары къаяланы кёреди. Аланы биринде тешикни эслерикди. Аны къатына барып, ичине кирсенг, ол адам къолу бла ишленнген дорбун болгъанын билликсе. Дорбун десем да, ол отоуду. Аны эшиги болмаса, терезеси жокъду. Башы чоюн тюбюне ушаш ишленнгенди.

Андан арлакъ баргъанлай, ыран ичинде дагъыда эки дорбун барды. Ала да адам къолу бла ишленнген отоуладыла. Алагъа тышындан кирген эшикледен сора да, ичлеринде эки отоуну араларында бир бирине кирирча эшикле бардыла.

Дагъыда быллай бир затха эс бурургъа сюеме. Элни чегет жанында сыртны къабыргъасында дыркъы ызла кёрюнедиле. Ала сабанланы мылылыкълары сакъланыр, жауун суу тохтар ючюн къазылып ишленнгендиле. Алимлени оюмларына кёре, бу дыркъыла аланладан къалгъандыла. Кёнделенни баш жанында да кёп тюбейдиле. Ала болгъан жерни кесине да “Дыркъыла” дейдиле.

Энди уа эски къабырланы юслеринден бир-эки шарт. Кёнделенни тёбен жанында къапхакъ башында эски къабырла бардыла. Ала бусагъатда бизге белгили къабырлагъа арталлыда ушамайдыла. Аланы юслерине топуракъны, уллу тёбе этип, къуйгъандыла.Ол обала, баям, бу жерлеге ислам дин келгинчи салыннган болурла ансы, алада муслийман ышанла жокъдула. Аланы бири да къыбылагъа айланмагъанды. Бу обаланы къазгъанда, биринден баш сюек чыкъгъан эди. Аны жаякъ сюегинде жез жамау табылгъанды.

Башда айтханымча, Суу-Къошулгъан жерде къаяны къазып, тешип ишленнген юч къатлы къала барды. Анга биз жашагъан жерледе адам къолу бла ишленнген бек сейирлик эсгертме дерге боллукъду. Бу тауушлукъ затха алимле, археологла аслам эс бурсала, иги этерик эдиле.

Тызылда Хасанахан дорбунну башында къаяда иш¬леннген суратла да озгъан ёмюрлени бек тамашалыкъ шартларыдыла.

Энди уа Кёнделен сууну боюнунда жерледе муслий¬ман дин эм тюрк тил бла байламлы эсгертмелеге эс бурайыкъ. Сёз ючюн, Къабакъ-Жашагъанда юй тюплени мурдорлары, муслийман къабырла бусагъатда да бузулмай турадыла. Тёбен жанында къабырла Тызылгъа жол ишлене туруп бузулгъандыла. Алай  Ыслам-Жол-Аягъында къабырла уа бек ариу сакъланнгандыла. Алгъын заманлада аланы тёгереклери бегитилип тургъанлары шёндю алайда бурууну оюлгъан ызында кёрюнюп турадыла. Алайдан узакъ болмай сызгъа ичинде кешене болгъанды. Бусагъат¬да ол бузулгъанды. Алай былайда къабырланы бирини сын ташы аууп тура эди да, жаннетли болсун, Батырбекланы Локъман, аны сюеген да этип, юсюнде жазыуланы окъугъан эди. Ол айтханнга кёре, сын ташда тарих хыжыра санау бла 1033 жылда жазылгъанды. Аны христиан жыл санаугъа кёчюрсенг, ол 1624 жылгъа келишеди.

Андан оюм этип къарасакъ, бизни тау эллеге муслийманлыкъ 17-чи ёмюрде келе башлагъан болур деригим келеди.

Эрттегиле айтханнга кёре, Кёнделенде бек биринчи таш салгъан Жансохлары болгъ-андыла. Ала алгъын Тызыл сууну башында Ташлы-Сыртда жашагъандыла. Аны юсюн¬ден бизге белгили жырда былай айтылгъанды:

«Жансохлары Ташлы-Сыртда жашай элле, Душманларын къой аягъынлай ашай элле, Жансохлары тогъузоулан бола элле, Таматаларыны аты Жуже эди,
Ачыуланып тартса, жюген билекликни юзе эди, Жаугъа кирсе, къан кёлледе жюзе эди..»

Болсада Жансохлары тургъан жерлеринде жаз ырхыдан, къыш къар юзюлгенден болалмай, артда Кёнделен сууну боюнунда Терен-Дорбунлада къонуш салгъандыла.

Жансохлары тохтамай жортууулгъа жюрюп болгъанды¬ла. Сауутлары садакъ эди. Жырларында айтылгъаннга кёре: “Ала ингир ала Къара- Къурагъа жетгендиле. Алайда бир къарелди кёргендиле, къарелдиге бир къужур жаныуар дегендиле. Аны тёгерегинден алып, аямай анга са¬дакъ окъла атхандыла, ала къарелдини санларына къариш-къариш батхандыла...”

Бу юлгюню келтиргеними магъанасы - Кавказда садакъ жюрютюлген тохтагъанлы, юч жюз жыл болады деген оюм барды. Алай эсе, Жансохла¬ры мындан юч ёмюр алгъа жашагъандыла ол тийреледе.

Арап жазыулары болгъан бир сын таш Кёнделенде колхозну баууну аллында сехлени бир жанында чыпын орунуна сюелип эди. Аны окъугъанларында, нек эсе да, жыл саны жокъ эди жазыуда. Баям, ташны алайы сынып болур эди. Алай анда Ачабайланы Мынчакъ деген адамны аты уа шарт тохташдырылгъанды. Ол ким болгъаныны юсюнден таулулада жюрюген хапарлада кёп айтыла келгенди.

Арап жазыулары бла дагъ¬ыда бир сын ташда быллай жазыу окъулгъанды: «Муста¬фа огъурлу орус хан». Аны Кён¬деленде биреу тёш жерни тюзетип, халжар ишлей тургъанлай тапханды.

Ачабай улу Мынчакъ 1774 жылда къырым хан къабартыгъа дерт жетдирирге чериу (карательный) аскерин жибергенде, къабартылы эм таулу жыйыннга башчылыкъ этгенди. Ол орус аскерни болушлугъу бла душманны Кёнде¬лен аягъында ууатханды. Аны юсюнден уучу Ачемезни жырында да айтылады. Жырны ахырында быллай сёз тизгинле бардыла: “Сени жауунг кёрге эди ол кюн Кёнделенде болгъан къазауатны”.

Ол сермеш бла байламлы чыкъгъан шартлагъа бир эс буруп къарайыкъ: Кёнделен¬де  «Хан тёбе», Къудайланы жайлыкъларында «Тоноу юлешген тёбе», “Къанжал” дегенча жер атла бардыла. Ала чериу аскерни ууатылыуу бла байламлыдыла.

Энди уа ол атланы къайдан эм къалай чыкъгъанларыны юсюнден кеси оюмуму айтайым. “Хан тёбе” деп Кёнделен¬де болгъан къанлы сермешге къырым хан ол тёбени башындан оноу этгени ючюн, “Къанжал” деб а къырым ас¬керни ызындан жетип, жолну къан бла жуудургъанлары ючюн атагъандыла.

Алгъын заманда душман аскерден къалгъан ырысхыгъа “тоноу” дегендиле. Ол сёзню “тонау” бла къатышдырыргъа жарамайды. Бу биз айтхан “Тоноу юлешген тёбе” деген ат къырым аскерден къалгъан хазнаны Балыкъ су¬уну жагъасында уллу тёбени юсюнде юлешгендиле. Аны атына бюгюнлюкде таулула, черкесле да “Тоноу юлешген тёбе” деп андан айтадыла.

Тызылда бурун заманлада окъуна магъадан къазып болгъандыла. 1873 жылда Абих деген бир тыш къыраллы Ты¬зылда магъадан болгъаныны юсюнден жазгъанды. Артда бизге белгили болгъаныча, инженерле алайда алтын, къоргъашин табып, алтындан ахча этип, анга къойла сатып алып тургъандыла. Ол заман¬ладан къалгъан шахтала бюгюн да турадыла.

Алайды да, Кёнделен элни тийресинде эсде къалырча жерле кёпдюле. Аланы билирге, кёрюрге кереклиси да баямды.