Байдалары

Ахыры. Аллы 26 июньда чыкъгъанды.

Ол заманда Хошу Бийтуугъа: «Атны багъасын тёлерге мен барайым. Сен а Исса бла мында къал», - дейди да, Кърымгъа кетеди.

Аз-кёп тургъан эсе да, Хошу атны багъасын ишлей, анда ауруп ёлгенди.

Бийтуу бла Исса алыкъа юйдегили болмагъан эдиле. Бир жол Исса Бахсан ауузуна кетип, анда бираз турады. Сора, Орусбийланы юй жумушларын этип айланнган бир тиширыу бла шагърей болуп, аны бла жашап турады. Алай Бийтуу келип, Иссаны ызына къайтарады. Исса уа онг тапханлай, Бахсан ауузуна ёте, анда ол тиширыуда жашай, сабийли-балийли болады. Ол заманда Бийтуу Иссаны ары бла бери жюрютюп турмайым да, сабийлерин, къатынын да юйге келтирейим деген акъылгъа келеди.

Исса биягъы Бахсан ауузуна атланнганда уа, аны биргесине барып, къарындашыны юйюрюн жыйып артха келе тургъанлай, Орусбийланы Чеппелеуге тюбеп къаладыла. Ол а Иссагъа: «Сени сабийлеринге ким дау этерикди. Алай юслери, башлары жаланнгач. Бу халда алып барсанг, манга да айыбы келир. Бу жол къой да, мен керекли затларына къарайым. Къыркъарда уа келирсе да, элтирсе», - дейди.

Исса аны айтханына ыразы болуп, къарындашы бла Бызынгыгъа къайтады. Къыркъарда уа Бахсан ауузуна барады. Ол заманда анда жер кёп, адам аз эди. Тёбен жанындан Къабарты, Тау Артындан эбизеле анда жашагъанлагъа тынчлыкъ бермей тургъандыла. Орусбий улуна ол жерлени сакъларгъа, къараргъа адам керек эди. Андан сора да, Бийтуу аты айтылгъан уста темирчи эди. Не сылтау бла да Орусбий улу аны Бахсан ауузунда къояр акъыл этеди. Сора къатынны, сабийлени да бермей: «Тиширыу мени къарауашым, андан туугъанла да мени адамларымдыла», - деп тохтайды.

Ол заманлада Къарачай бла Бахсанны тёреси бир эди. Бийтуу жарсыуун анга билдиреди. Тёрени таматасы Бижаланы Ажигерий ишге къарайды, сюзеди, тинтеди. Сора аллай сайлау береди. Исса къатынын, сабийлерин да алып Бызынгыгъа кетсе, къатыныны тукъумун алыргъа керекди. Тукъум атын сакълайма десе уа, Бахсан ауузуна кёчерге керек болады. Бийтуу экинчисин сайлайды да, Бахсаннга кёчеди. Орусбий улу да анга бек къууанады. Уста темирчи анга уллу ахшылыкъ эди. Бий жангы келген адамгъа иги кесек жер береди.

Тёрени таматасы уа дагъыда Бийтуугъа былай дейди: «Сен тёбен тукъумладан къатын алмасанг, онгарыкъ тюйюлсе. Абдуллаладан къыз ал», - дейди.

Алай бла Байдаланы Бийтуу бла Исса шёндюгю Байдалары деген жерде тохтайдыла. Артда алайгъа «Къой сюрюлген» деп атагъандыла.

Жашай баргъан заманда къарындашла кёп мал да жайгъандыла. Ырысхылы-къолайлы да боладыла. Бийтууну юч жашы болады. Заманлары жетгенде, ала да юйдегили боладыла. Таматалары Дауутну жети жашы болады: Жапар, Бийбо, Илияс, Бийтуу, Омар, Ибрахим, Баппуш. Экинчилери Къанукъланы тёрт жашы: Чыгъай, Арыкъ, Ахматгерий, Сюлемен. Ючюнчюлери Асланбийни да юч жашы: Абай, Байда, Харун.

Байдаланы Бахсан ауузунда тохташханларыны хапары алайды.

Байдаланы Асланбий тукъумларында бек ётгюр адамларындан бирине саналгъанды. Таулада кийикле бла тенг жюрюгенди. Уугъа барып, бир заманда къурулай къайтмагъанды. Аны кесини да керти шуёху болмагъан хазна тау эл болмагъанды. Алай бек татлы тенги уа Огъары Малкъардан Баший-хажи эди.

Бир жол Асланбий анга къонакъгъа келеди. Ашхамды, къарангы бет ала тебирегенди. Байда улу юйге кирмегенлей, къычырып, шуёхун тышына чакъырады. Баший-хажи тенгин алай этгенине сейирсинип:

- Юйге кир, - дейди.

- Угъай, хажи, юйге кире турмайма. Мен сени эгечинги алыргъа келгенме. Эл башында жумушум барды. Андан къайтыргъа къызны хазыр этип тур, - дейди.

Ол эки жашны араларында бир бирлерине уллу ышаныулукъ бар эди. Хажи жаланда:

- Къайсы эгечими, - деп соргъанды.

- Гитче эгечинги, - дейди.

Алай бла Асланбий Баший-хажини эгечин ат боюнуна алып, юйюне келеди.

Алай Бийтуу жашыны ол ишине артыкъ ыразы болмайды. Сормай этгени ючюн жаратхан болмаз эди. Ачыу тийип экисин да Къызгенде жерлерине ашырады.

Была экиси да Къызгеннге келедиле. Юй жокъ, журт жокъ. Жаш терк окъуна кече къалыргъа къош ишлейди. Сора аш-суу къайгъы эте, уугъа чыгъады. Жугъутур атып къайтады. Арыгъан болур эди, къошха кирип жукълап къалады. Уяннганында, тиширыу малны терисин алып, этинден биширирге салып тура эди.

Къызгенде таш-агъач кёп эди. Асланбий аладан ариу журтла ишлеп, алайда жашау къурап тебирейди.

Бир жол Асланбийге, атасыны къойларын эбизеле сюрюп кетгендиле деп, къуугъун келеди. Жаш аланы ызларындан кеси жангыз тюшеди. Къайда, къалай жетген эсе да, уручула бла сермешген да этип, атасыны малларын артха къайтарады. Байдалары жашагъан жерге «Къой сюрюлген» деп андан сора аталгъанды.

Асланбий бла аны юй бийчеси узакъ ёмюр жашагъандыла. Айтыугъа кёре Асланбий 148 жылында ёлгенди. Юй бийчеси уа 160 жылы толгъандан сора дуниядан кетгенди. Асыры къартдан, кесин да айыры бешикде тутхандыла. Анга къарагъан тукъум адамлары жангы тишле чыкъгъанын айтыучу эдиле.

Бу эки адамны юч жашлары болгъанды: Абай, Байда, Харун.

Абай жашлай ёлгенди, таудан келе, къаядан таш тюшюп. Аны жангыз бир къызы бар эди. Байданы жашы Хажи-Исмайылны туудукълары экинчи Чегемде жашайдыла.

Харун кёчгюнчюлюкню аллында 122 жыл жашап, дуниядан кетгенди. Аны юч жашы бар эди: Кёккёз, Мухаммат, Ибрахим.

Хапарыбызны ахырында уа тукъумну тёлюден-тёлюге жете келген атларын айтайыкъ. Ала быладыла: Байда, Бийтуу, Байболат, Шырдан, Байданат, Ленкъош, Байда, Биченчи, Бийтуу, Асланби, Харун, Ибрахим, Даниял, Абдулкерим.