Кавказда биринчи устазла

Заман озса, хар зат да унутула барады. Биз да школларыбызда не заманда да кесибизни адамларыбыз ишлеген сунабыз. Алай революциядан сора биринчи къуралгъан мектепледе узакъладан келген башха миллетли устазла ишлегендиле. Битеу элледе да биринчи устазланы асламысы башха миллетледен болгъандыла, кёбюрек – оруслула. Ала бизни тилибизни ангыламагъанлыкъгъа, таулула билимге итиннген, окъургъа сюйген халкъ болгъанын бек терк сезген эдиле. Совет Союзда бек билимли миллетледен бири таулула болуп тургъандыла. Ол бийик жетишимге биз башха миллетли биринчи устазланы хайырларындан жетгенбиз. Аланы къыйынлары бир заманда да унутуллукъ тюйюлдю. Алай заман атларын - тукъумларын ау бла жабар деген къоркъуу бар эди. Ол атла тарыхда къалыр ючюн, КъМКъУ - ну профессору Башийланы Светлана студентлени эм школчуланы араларында эришиу бардыргъан эди: ала битеу орус устазланы юслеринден эшитген хапарларын жазгъандыла, сора профессор  барысын да бирге жыйып 2016 жылда «Эльбрус» китап басмада «Орус устазны юсюнден» деген китапны басмалагъанды.

Башха республикалада да Кавказда биринчи устазланы ишлерин, жашауларын жигитликге санайдыла. Махачкъалада Каспий тенгизни боюнунда «Орус устазгъа» деген устаз тиширыуну эсгермеси бек сейирликди.

Ол алтын тёлюден бири Нина Васильевна Горкунова-Михайловады. Анга бусагъатда токъсан тёрт жыл болады, саулугъу осал тюйюлдю, хар затны да бек тап хапарлайды. Нина Васильевна Каменка элде ишлеп тургъанды.

«Мен школну Енисейск шахарда бошагъанымдан сора, Енисейск педагогика училищеге киреме, - дейди Нина Васильевна, - биринчи курсну бошайма, сора биз бери, Кавказгъа кёчерге оюм этебиз. Ол 1947 жыл эди. Мында, Акъ-Сууда анамы эгечи Удовицкая (Тимошенко) Елизавета Матвеевна жашай эди».

Былайда энчи белгилерге керекди: озгъан ёмюрню токъсанынчы жылларына дери Кавказгъа кёчерге  кёпле сюе эдиле. Артда газетледе, телевиденияда журналистле ётюрюк хапарла жайып, «кавказ миллетни адамлары» деп атап битеу бу ариу жерледе жашагъан адамлагъа, барысын да огъурсузла, къарангы адамлача кёргюзтюп, кёплени кёллерин къачыргъандыла. Баям, жамауат керти проблемаланы юслеринден сагъыш этмез ючюн бардырылгъан болур эди ол иш. Ол жыллада кёпле фатарларын, юйлерин сатып, Кавказдан кетгендиле. Алай Совет Союзну жылларында уа бизни республикагъа солургъа бир айгъа келгенле окъуна кеслерин насыплылагъа санай эдиле. Биздеча ариу табийгъат, хар неда ёсген тирликли жер къайда табарыкъса? Экинчи Минги тау да жокъду дунияда!

Нина Васильевна бизни республикагъа келгенлей, аны битеу жюреги бла сюйген эди. Педагогика училищени  бошагъанындан сора, аны Каменкада школгъа жиберген эдиле.

«Биринчи мен эгечим Рая бла келген эдик бери, артдаракъ а анам бла къарындашым Алёша, - дейди Нина Васильевна. – Жолоучулугъубуз сау айгъа созулгъан эди. Москвада уа бир эр киши: «Мен сизге билет алыргъа болушайым», - дейди да, ахчабызны алады, сора къарап-къарагъынчы жокъ болуп къалады. Алайда законнга сыйынмагъанланы бир жерден башха жерге элтген къабартылы офицер болушады. Тюз Прохладныйге жетгинчи ол бизге кёз-къулакъ болуп келген эди. Адамла уа бизни да ол аманлыкъчыла бла болгъан сунуп: «Бу сабий къызчыкъла не зат этген болурла? Уручулукъгъа неда мурдарлыкъгъа сюелликдиле деп айтмазса, сыфатларына къарасанг а», - дей эдиле. Бизни Кавказгъа насыплы жашау излей баргъаныбызны билмей…»  

Нина Васильевна ишлеп башлагъан жыллада  школда ёксюзле да бар эдиле, аталары Уллу Ата журт урушдан къайтмагъан, элде къарыусуз жашагъан юйюрле да аслам эдиле. Уруш титиретген эди халкъны. Алай тынч-тынч жашау алгъын ызына къайта эди. «Директорубуз Андреев Григорий Андреевич, завучубуз а Сухин Василий Максимович эди, - дейди Нина Васильевна. – Бир къауум замандан директор Иванченко Павел Евдокимович, ызы бла уа Кучукланы Махмуд Азретович болгъан эдиле. Мени ишге тюшюндюрген, юйретген а фронтчу Колесников Иван Порфирьевич бла аны юй бийчеси Клавдия Алексеевна болгъандыла. 1955 жылда мен Михайлов Владимир Егоровичге эрге барама. Юй да ишлеп, бир бирге билеклик этип, элли бла тёрт жыл бек насыплы жашагъанбыз, жарсыугъа, 2009 жылда Владимир Егорович дуниясын алышханды. Мен Каменканы школунда ишлеген жылларымы эсгерирге бек сюеме. Гелястанланы Идирисни жышы Зариф бла шуёхлукъ жюрютгенме, ол кючлю устаз эди. Неден да бек уллу къууанчым а – мени окъуучуларым школгъа устазла болуп къайтханларыды. Габаланы Ася, Афашокъланы Исмаил, Къалабекланы Нафисат бла Айшат мени къолумда окъугъандыла, ёсгендиле. Бек сюе эдим сабийлени, школдан кетген  тынч тюйюл эди, алай жаш адамлагъа жол берирге керекди, 1983 жылдан бери ишлемейме, алай  элими-жерими, сабийлени, устазланы да сюйгенлей къалгъанма. «Насып» деген сёзню  магъанасын мен Кавказда ангылагъанма».

Нина Васильевнаны юйюрю Кавказгъа дери Сибирьде жашагъанды. «Къыйынлыкъла кёрюр ючюн къалмагъанбыз, - дейди устаз, - 1938  жылда атабызны, Горкунов Василийни,  тутадыла да, андан сора биз аны юсюнден  бир хапар билмей  тургъанбыз, 75 жылдан сора, 2013 жылда бизни къагъытларыбызгъа жууап келеди: атамы 1938 жылда ёлтюргендиле, 1956 жылда  уа «тройка» терс иш этгенин Красноярск шахарда суд шарт белгилегенди. Атамы аты жалгъан кирден тазаланнганды. Алай аны замансыз жоюлгъаны жюрегими энтта да къыйнагъанлай турады».

Сибирьге да Горкуновла законсуз кёчюрюлген эдиле. Дуниягъа аты тирликли жери бла айтылгъан Кубаньны Ярославская элинде жашай эдиле, 1933 жылда нартюх болмагъанча кёп жыйгъан эдиле колхозда, алай колхозчулагъа уа андан бир зат да бермейдиле. Кубаньнга ачлыкъ киреди. «Мени атам Василий, анам Мария жерни татыуун чыгъара билген казакла эдиле, алай колхоз ёсдюрюлген мирзеуден бир машок да бермесе, не этериксе? Юйде уа тёрт сабий… Ийнегибиз сакълагъан эди ёлюмден. Мурсаны, федугуну сют бла ашай эдик, - дейди Нина Васильевна. – Алай ол заманда биреу жалгъан къагъыт жазса, адамланы гунч этип къоя эдиле. Бизни да, тынч тургъан жерибизде, бир къара ниетли адам къагъыт жызып, эшигибизни жапды. Келдиле, колхозгъа алдыла да кетдиле ийнегибизни, бузоуубузну да. Арбабыз колхоз бауланы къатлары кетип баргъанлай, ийнегибиз ёкюрдю, кёзлеринден жилямукъла тёгюлдюле…бир-бир адамладан эсе бизни ийнегибиз кёпге да халал болгъаны манга баямды. Ангара бла Енисей къошулгъан жерде атып кетген эдиле бизни. Юч жылны жерден-жерге кёчюрюп, тамырланыргъа къоймай турдула. Артда не болса да Удерейский районда совхозда тохташабыз, жашауубуз къурала башлагъанлай, атабызны тутуп кетедиле…биягъы оюлду юйюбюз, биягъы жабылды эшигибиз. Алай биз бир заманда да башха къыралда жашаргъа сюймегенбиз. Ата журтубузгъа кертичилей къалгъанбыз. Къарындашым Алёша жигитча уруш этгенди, жерибизни фашистледен къоруулагъанды, Венагъа дери жетгенди. Кёп эди мени юйюрюмю сынаулары, барысын да кётюрдюк, сынмадыкъ. Саугъабыз а Кавказ болду. Жюрегим шошайгъан, насыбым тутхан жер – Кавказ».