Тау тукъумну тарыхы

Кючмезлары таулулада бек уллу, белгили тукъумладан бирине саналадыла. Кеслери уа Холам-Бызынгы аууздандыла. Туугъан эллери Холамды. Малкъар халкъны тарыхында энчи жерни аладыла.

Бу хапарымы мен Кючмезланы Биясны жашы Ахмат тукъум къартларындан жазып алгъан шартлагъа кёре жарашдыргъанма.

Ахмат 140 жылы болгъан Кючмезланы Исхакъ бла 16 жылы болгъан Шегидин бла, 85 жылы болгъан Къудай бла тукъум тарыхларыны юсюнден ушакъ этген эди. Аладан сора бу этген иши бла байламлы, кёп башха адамлагъа да жолукъгъан эди. Алайды да, сёзюбюзню башлайыкъ.

Эртте-эртте, Къарабугъа деген бир жигит киши жашап болгъанды. Аны алгъыннгы къатыны ногъайлы бийчеледен эди. Ол эки къыз табып, кёп бармай ауушады.

Къызларын ёсдюрюп, аланы эрге бергенден сора, Къарабугъа экинчи кере да юйдегили болады. Аны бу юйдегиси уста къоллу тиширыу эди. Кесине да Уста деп атап, башха атын айтмагъандыла. Жашай баргъанда бу жангы юйюрде тёрт жаш тууады: Кючмез, Тамбий, Къундет, Бийчокку.

Орус патчах Кавказны бийлегенде, Къарабугъаны жашларыны жерлерин сыйырадыла. Жарым патчахны адамлары алгъа: «Битеу болгъан малларыгъызны экиден бирин жасакъгъа ётдюрсегиз, шагъатлыкъ къагъыт берип, жерлеригизде жашаргъа эркин этебиз, алай болмаса уа – кёчюребиз», - деп тохтайдыла.

Ол заманда жашланы аталары, аналары да ёлюп эдиле. Къарабугъаны ёмюр таягъында 180 белги болгъанды деп хапар жюрюйдю. Халкъ къара танымагъан заманда, тергеу жюрютюрча ёмюр, эсеп таякъла деп болгъандыла. Анда хар жылгъа бир кертик этилгенди. Ёмюр таякъ адамны жыл санын кёргюзтгенди. Ол бир инсанныкъы эди. Анда хар жылгъа бир кертик этилгенди.

Эсеп таякъда 50 тууаргъа, 100 къойгъа, 10 эчкиге, 10 атха бирер кертик салыннганды.

Иш алайгъа къалгъандан сора, жашла жыйылышып, оноулашадыла.

Тамбий: «Юйюр-юйюр болгъанбыз, жер азмыды – хар ким жюреги тартхан жерге барсын», - дегенни айтады. Кючмез: «Хата-хайыр болса да, айырылмай, бирге жашайыкъ», - дейди. Къундет: «Былайда ёллюк болсам да, атамы-анамы къабырларын къоюп, кетерик тюйюлме», - деп тохтайды.

Алай бла жашланы араларында бирлик бузулады Тамбийни къатыны къарачайлы болгъаны себепли ол юйюрюн, малын-мюлкюн да жыйып, ары жанына кетеди.

Кючмез Холамгъа ётеди. Бийчокку алгъа Бызынгыгъа барады. Андан сора да, кёп жерледе айлана кетип, ахырында Кёнделеннге ауады. Къундет, айтханыча, жеринде къалады.

Къарабугъаны жашлары бир бирлеринден айырылгъандан сора Кючмез тукъумну энчи тарыхы башланады.

Кючмезни беш жашы болады: Итлух, Гассо, Гартай, Гужо, Алий. Аладан тёртюсюн биринчи къатыны тапханды. Ол ёлгенден сора Кючмез экинчи кере къатын алады. Андан Алий тууады.

Жашла барысы да жетип ишлеп тебирейдиле. Алай ала кичи къарындашларын бырнак этген сунуп, Кючмезни жюреги къайгъылы болгъанды.

Бир жол ол элни жыйып къурманлыкъ этеди. Анга уа, алтын-кюмюш кереклери бла да жасап, жарагъандан бир атны келтиртеди да, къарындашла бир бирлерин ариу кёрюрча, ант этдирип, атны ёзенчисини тюбю бла ётдюреди.

Ол заманда аллай адет бар эди. Андан сора Кючмез малны-мюлкню тенг юлеширсиз деп, жашларына осуят этеди. Ол кюн алайда бек гитче жашы Алийге ырысхыдан, мюлкден да тенг юлюш чыгъарыргъа оноу этилгенди. Алайгъа жыйылгъан халкъ: «Сен бай туугъан кёре эдим», - дегенди да, «Байтуугъан» деп чам ат атагъанды.

Тукъумну малы кёп болгъанды. Таудан ёзеннге эндирип, къой къозлатхандыла.

Бюгюнлюкде Вольный Ауул болгъан жерге - «Итлух къой къозлатхан», «Гидрометзавод» орналгъан жерге уа «Алий къой къозлатхан» деп да айтхандыла.

Артда, орус аскерле Нальчикни къурулушун башлагъандан сора, Кючмезлары Акъ-Суу, Кенже тийресинден энишге мал ётдюрмегендиле.

Оруслула бла сатыу-алыу жумушла бардыргъандыла. Мал берип аладан ун, туз, кийим, жашауда керек башха затла да алып тургъандыла. Кючмезланы Хили бла Дилли хром чурукъла бла къой кютгендиле деп халкъда сёз жюрюгени да анга шагъатды.

Кючмезлары окъуу-билим жаны бла не заманда да айырмалы эдиле. Сёз ючюн, Кючмезланы Гужо Малкъарда бек биринчи хажиледен болгъанды. Кёп жылланы Арапда, Тюркде айланып, дин жаны бла окъуу, билим да алып къайтханды.

Кючмезланы Исхакъ, 140 жылы болгъан акъсакъал, 1963 жылда алай айтханды: «Мен эшитгеннге кёре, Холам-Бызынгы ауузунда окъуу бек алгъа, баям Кючмезладан башланнган болур. Аланы кеслерини медиреселери да бар эди».

Ол медиресени юсюнден Кючмезланы Алий хажини, Тапу хажини, Омарны, Элдарны къыйынлары артыкъ да кёпдюле.

Алий хажи окъутханладан Холам-Бызынгы ауузлада бек белгили, атлары айтылгъан адамла чыкъгъандыла. Ол санда Кязим хажи да.

Кючмезланы Алий хажиден окъуп башлап, Тюркде, Арапда, Дагъыстанда да билим алып, бийик даражагъа жетген жашларыбыз да болгъандыла. Алий хажини сохтасы Кючмезланы Окъуп да, устазындан артха къалмай, дин жаны бла кёплеге билим бергенди.

Совет власть келгенден сора ол иш тунчугъады. Болсада ол медиреседе билим алгъан адамла, колхозла къуралгъан заманда эсеп жюрютгендиле, мюлклеге башчылыкъ этгендиле, къыралгъа хайырлары тийгенди.

Уллу Ата журт урушха Кючмезладан 52 адам къатышхан эди да, алада 37-си анда жоюлгъандыла. Юсюпню жашы Абдулла уа батырлыгъы, кишилиги ючюн «Совет Союзну Жигити» деген сыйлы атха окъуна кёргюзтюлген эди. Алай ол иш 1944 жылда майда таулуланы Азиягъа кёчюрюлгенлеринден сора болгъаны ючюн, Абдуллагъа ол ат берилмей къалгъанды. Тукъумну адамлары Уллу Ата журт урушда ёлген къарындашларын унутмайдыла.