Ётгюр командир

Хуртуланы Батокъа Чегем ауузунда Акъ-Топуракъда жашагъанды. Артда Кёнделеннге кёчгенди. Мухутдин да анда туугъанды, школда окъугъанды. Андан сора атасыны къарындашы Токалай бла кеслерини малларын кютюп тургъанды.

Отузунчу жыллада республикада колхозла къуралып тебирейдиле. Иелилени малларын ара мюлклеге ётдюрюп башлайдыла. Мухутдинни ата къарындашы андан бир хапар билейим деп, элге кетгенлей, бу уа, малланы Нарсанагъа сюрюп, аланы анда сатып, ахчасын да алып, юйюне да къайта турмай, тюзюнлей Харьковха кетип къалады.

Ол заманда анга 20 жыл да толмагъанды. Анда чекчилени хазырлагъан аскер училищеге окъургъа киреди. 1937 жылда аны айырмалы бошап, лейтенант чын да алады. Андан сора аны Узакъ Востокга къуллукъ этерге жибередиле. Ол заманда къыралны ары жанындагъы аскерлени таматасы Совет Союзну маршалы Тухачевский болгъанды.

Мухутдин Къытай бла чекде къуллукъ этип тебирейди. Ол жерлени Япония къолгъа этип тура эди. Кюнчыгъыш къыралны аскерлери, аз-аздан чекден ёте, совет адамланы къайгъыгъа къалдырадыла. Бир жол а ала кёп болуп чабадыла да, арада къызыу сермеш башланып, эки жанындан да кёп адам къырылады. Чекчилени таматалары да жоюлады. Ол заманда оноуну лейтенант Хурту улу кеси къолуна алады эм бизникиле жетгинчи душманла бла къаты уруш этеди. Японлуланы ызларына къууадыла.

Сермеш бошалгъандан сора таматала, Мухутдинни къыйын кезиуде тюз оноу этгенин жаратып, чекчи заставагъа командир этедиле. Бираздан а японлула уллу кюч бла чегибизден ётедиле. Хасан кёлню, Халхин-Голну тийрелеринде ала бла къанлы демлеш барады. Таулу жаш да анга тири къатышханды.

Андан сора ол отпускагъа элине келгенди. Аны кёкюрегинде уа – Къызыл Байракъны ордени. Ол а къыралны бек сыйлы саугъаларындан бири болгъанды. Дагъыда маршал Тухачевский саугъагъа берген кероху. Чекчиге республиканы къуллукъчулары да жарыкъ тюбейдиле. Элинде анга уллу къурманлыкъла, той-оюн да этедиле. Ол кюнледе Нальчикде ат чаришле боладыла, Мухутдин да къатышады алагъа. Ол эришиуде барысын да хорлайды. Къауум кюнден къуллукъ этген жерине къайтады.

Уллу Ата журт уруш башланнганда, ол Узакъ Востокда Къытай бла чекде къуллукъ эте болгъанды. Фронтха барыргъа эркин этигиз деп таматаларына кёп кере къагъыт жазады. Кюнлени биринде жашны тилегин къабыл этедиле.

Гитлерчиле бизни тылгъа шпионланы, диверсантланы ётдюрюп болгъандыла. Ала, аскер керекле чыгъаргъан заводланы, фабрикаланы, кёпюрлени, темир жолланы чачдырып, белгили къуллукъчуланы ёлтюрюп, уллу халеклик салгъандыла. Ол мынафыкъланы тутаргъа «Смерш» (Смерть шпионам) деген аскер бёлюмле къураладыла.

Аланы демлеширге алай юйретгендиле: душман аны юсюне керохдан атдыра турса да, ол аны таба тохтаусуз барыргъа керекди. Уста тюйюшюрге, жыгъышыргъа да юйретгендиле. Къысха айтханда, ала урушну эбин тынгылы билгендиле, жаудан къоркъмагъандыла, артха турмагъандыла.

Ма аллай бёлюмге таматагъа таулу жашны саладыла. Ол бёлюмю бла тылгъа ётген немислилени къыргъанды, аскерлени сауут-саба, аш-азыкъ бла жалчытхан офицерлени араларында шпионлукъ иш бардыргъанланы да ачыкълагъанды, тасхачылыкъны да бардыргъанды. 1943 жылда Мухутдинни майор чыны бар эди. «Смершни» аллай офицери бла полковникле окъуна оноулашхандыла.

Бир жол ол, армиягъа келген аш-азыкъны юлешген офицер продуктланы адамлагъа сата тургъанлай тутады да, ачыуундан аны керох бла уруп, алайда окъуна ёлтюрюп къояды. Андан сора Хурту улун штраф батальоннга ётдюредиле. Анда къуллукъ этгенлеге бек къыйын жумушланы буюргъандыла. Украинаны ара шахарына жете баргъан жерледен биринде немислилени къоруулау ызларын жырып ётерге керек болады. Ол борчну Мухутдинни боюнуна саладыла. Бизни топчула гитлерчиле болгъан жерге атдырып бошагъандан сора, ол башчылыкъ этген аскерчиле душман таба чабадыла.

Окоплада тургъанла тюзюрек, кёбюрек да ата болур эдиле, бизникиледен аслам адам къырылады. Сау къалгъанлары немислиле тургъан жерлеге ташаядыла, къол сермешге киредиле. Мухутдин душманны бир къауумун агъызады, кеси да жаралы болады. Ала да алай эте тургъанлай, болушлукъ жетеди да, гитлерчилени алайдан узакъгъа атадыла.

Андан сора таулу жашны жерине къайтарадыла. Нёгерлери анга бек жарыкъ тюбейдиле. Бир жол немислиле болгъан жанына ётюп, андан адам тутуп келтирирге керек эди. Дивизияны тасхачылары юч-тёрт къауум да болуп кетип, къайтмай къаладыла. Ол заманда Мухутдин, эки нёгер да алып, жортууулгъа кеси барады. Экинчи кюн бир жау офицерни алып келеди.

Таматала, душманны ортагъа алып соруу этедиле. Ол а бир зат да айтыргъа унамайды. Нек айтмайса деп соргъанларында: «Мени чюйютлю тутханды. Мен кесими анга хорлатыргъа керек тюйюл эдим», - дегенди. Алайда болгъан совет офицерле кюлюп, аны байлагъан таулу болгъанын билдиргенден сора, соруулагъа жууап бергенди.

Кёп жерледе уруш этерге тюшгенди Хурту улуна. Украинаны, Белоруссияны, Польшаны, Венгрияны немис-фашист ууучлаучуладан эркин этерге къатышханды. Будапешт ючюн бардырылгъан къызыу сермешледен биринде ауур жаралы болуп, госпитальгъа тюшеди да, андан чыгъаргъа уруш да бошалады. Ол заманда ол подполковник чында эди. Этген жигитликлери ючюн а Богдан Хмельницкийни, Къызыл Жулдузну, Къызыл Байракъны, Ата журт урушну орденлери эм кёп майдалла бла саугъаланыпды.

Саулугъуна бираз бакъдыргъандан сора аскерден эркин этиледи. Жууукъларын излей, Къазахстаннга келеди. Аланы да Алма-Атада табып, кеси да алайда къалады. Ишге тохтайма дегенинде, аны Алма-Атаны темир жол станциясына тамата этип саладыла. Ол заманлада аллай жерледе аскерчиле ишлегендиле.

Болсада таулу жашны ары буюрадыла. 1946 жылны къышында ол эки нёгери бла келе тургъанлай, офицер чыны болгъан бир милиционер, эки сабийи, къоюнунда да къагъанагъы болгъан таулу тиширыуну къычырыгъын бардыра, чачындан тутуп, сюйреп баргъанына шагъат болады. Алайтын ётген-сётгенлени бир жангызы былай нек этесе деп анга айталмайды. Мухутдин а, къатына барып: «Бу тиширыугъа аллай бир азап чекдирирча ол санга не хата этгенди? Жибер да къой», - дейди. Кеси да ким болгъанын билдиреди. Ол заманда милициячы: «Сен да малкъар эсенг, бандитсе, бусагъат кюнюнгю кёргюзтейим», - деп, сермеп аны погонун тартады, ызы бла керохуна узалады. Тиширыугъа алай этгенине къаны бузулуп тура эди да, кесине да къатылгъанында уа, бютюнда бек ачыуланып, Хурту улу андан эсе алгъаракъ керохун чыгъарып, обоймасында болгъан битеу окъларын аны быдырында сууутады.

Тюз болгъанлыкъгъа, адам ёлтюрсенг, жууапха тартыласа. Мухутдинни да ишинден эркин этедиле, чынын сыйырадыла, урушда алгъан орденлерине бла майдалларына тиймейдиле. Сюд этерге да тебиреген эдиле, алай аны биргесине окъугъан, уллу аскер къуллукълада болгъан нёгерлери шуёхларын къутхарадыла. Аны бла Хуртуланы Мухутдинни аскер иши бошалады.

Полковник чын бериле тура эди да, аны да бермейдиле. Бери къайтып келгенден сора Терс-Къолда турбазаланы аш-азыкъ бла жалчытып тургъанды. Жетмиш жетинчи жыл, урушда алгъан жаралары къозгъалып, жигитлиги, ётгюрлюгю бла айырмалы таулу эр киши дуниясын алышханды.