Кёпле сюйген шахарым

Къабарты-Малкъарны ара шахары Нальчик Россейни ариу жерлеринден бириди. Аны да, хар бир журтнуча, кесини энчи тарыхы барды. Аны тёгерегин къуршалгъан къаяла налгъа ушайдыла, былай аны ючюн аталгъанды дейдиле.

Архивледе материаллагъа кёре, былайда жашау журтла бек биринчи 1822  жылда ишленип башлагъандыла. Генерал Ермоловну заманында былайда ишленнген аскер къаланы Кавказ линияны къурагъан аскер араладан бири этгендиле эм мында Россейни аскер бёлюмюн орнатхандыла. 1926 жылда ол аскерчилеге деп, килиса да ишленнгенди.

Аскерчилени юйюрлери, тогъуз-он саман юйчюк ишленип, алада жашагъандыла. 1838 жылда бу жерге эллиге жууукъ юйюр жыйылгъанды: егерь полкну онбеш эм андан кёп жылны къуллукъ этген аскерчилерини юйюрлери. Аскер къуллукъларын толтуруп, эркин болгъан адамланы да бир къаууму, юйюрленип, былайда орналгъандыла.

Аланы араларында ол заманлада къаты жюрюген дертден къачып келгенле, иш излей жайылгъанла да болгъандыла. Алай бла, 1850 жылгъа аскер къаланы тёгерегинде юч жюзге жууукъ юйюр жашагъанды, аладан жетмиши чюйютлю юйюрле болгъандыла, къалгъанлары – оруслула, бир къауум къабартылы юйюр да. Нальчик сууну онг жанында Барамта эли, Александровка аул къуралып башлагъандыла.

1858 жылда, орус-кавказ уруш бошалыргъа, окъуу реформала башланнгандыла. 1859 жылда, уставларына къол салынып, тау школланы ачаргъа буйрукъ чыкъгъанды. Бизде, Нальчикде, аллай школ 1860 жылда ачылгъанды. Нальчикде тау школда хакъ бла окъуу тёрт жылны баргъанды. Биринчи жыл хазырланыу заман болгъанды. Къалгъан юч жылны ичинде уа сабийле динден, орус тилден, географиядан, тарыхдан, математикадан да башланнган билим алгъандыла. Тау школну бошагъанланы, андан ары окъуйбуз деселе, орус гимназияны тёртюнчю классына барыргъа онглары болгъанды. Ала дагъыда элледе башланнган классланы устазлары болургъа шагъат къагъытла да алгъандыла. Тау школда кеси заманыны бек билимли, бай да адамы, жамауат къуллукъчу Малкъарукъланы Докшуканы жашы Ислам да окъугъанды. Артда, 1911 жылда, ол окъуу юйню мурдорунда реальный училище ачханларында, ары ахча къошханды, кеси хакъына анда таулу сабийлени окъутуп тургъанды.

1871 жылда бу аскер журтха слобода деген ат берилгенди, ол кеси да граждан оноугъа ётгенди эм Терк областьны Нальчик округуну арасы деп белгиленнгенди. Андан сора, тамам он жылдан, анда онюч кирпич, тытыр завод, тёрт гюрбежи, тёрт суу тирмен, жыйырма къонакъ юй, элли ууакъ тюкен бла ашхана ишлеп башлагъандыла. 1901 жылда мында беш мингден артыкъ адам жашагъанды. Слободада тау школ, училище, сюд, казначейство, телеграф, почта, полиция участок, больница, библиотека эм башха учрежденияла ачылгъандыла. 1915 жылгъа башында айтылгъан реальный училищеде 256 сабий окъугъанды.

Къабарты Орамны суугъа жууукъ жанында Ермолов атлы, бери жанында уа Елизаветинская, андан да бери ётсенг, Бульварная, Большая Базарная, Степная, Выгонная, Почтовая орамла болгъандыла.

1917 жылдагъы Октябрь революциядан сора иели затла къыралны къолуна ётгендиле. 1918 жылда халкъ депутатланы биринчи съездлеринде Совет власть орналгъаны белгиленнгенди. Акъланы бла къызылланы араларында баргъан инсан уруш Нальчик тийресинде да къаты баргъанды. 1920 жылда Совет власть жангыдан орналгъанды. Слободада халкъ китапхана, педагогика эм медицина техникумла, сурат санатны музейи ачылгъандыла. Туризм айнып башлагъанды.

Жангы власть къыралны къолгъа алгъандан сора, Къабарты-Малкъар автоном областьны 1921 жылда 25 ноябрьде баргъан Советле съездинде Нальчикге шахар даража берилгенди. Ол заманлада Нальчик, бай табийгъатыны, хауа болумларыны хайырындан, республикалы курорт шахарчыкъгъа саналып башлагъанды. Мында Долинскде туберкулёздан ауругъанлагъа санаторий ачылгъанды. Акъ-Сууда дарман суула чыкъгъанлары ачыкъланып, бери арбалада, фургонлада, тарантаслада ауругъанла келип башлагъандыла.

1924 жылда Нальчикде Ленинчи окъуу шахарчыкъ ачылгъанды. Анда педагогика, эл мюлк эм кооператив техникумла, совет партия школ, тюрлю-тюрлю усталыкъла берген курсла да болгъандыла. Ол окъуу шахарчыкъгъа «усталаны чыгъаргъан гюрбежи» дегендиле. Юч жылдан алты жюзге жууукъ адам анда билим алып чыкъгъандыла. 1931 жылда анда медицина техникум, 1933 жылда уа Бийик коммунист эл мюлк школ ачылгъандыла. Ленинчи окъуу шахарчыкъ онеки жыл ишлегенди. Республиканы белгили адамлары анда билим алгъандыла. Ол чачылгъанда, аны мурдорунда къуралгъан окъуу юйле энчи ишлеп башлагъандыла.

1936 жылда Къабарты-Малкъар автоном область башха даража алгъанды – Къабарты-Малкъар автоном совет союз республика болгъанды. Ара шахары уа Нальчиклей къалгъанды.

Уллу Ата журт уруш башланнганда, Нальчикде онеки госпиталь ачылгъанды. Алада эки жюз бла жыйырма беш врач, жети жюз бла жарым медсестра бла фельдшер ишлегендиле. Ала онюч минг ауур жаралы солдатха къарагъандыла. Шахарда медсестраланы, къаячыланы, связистлени хазырлау да къаты баргъанды.

Фашистле башындан самолетла бла бомбала атып, жунчутхандыла. Румынлыла, ызы бла немислиле Нальчикге 1942 жылда 28 октябрьде эки жюзден артыкъ танк бла киргендиле. Кёп артыкълыкъ да этип, 3 январьда кетгендиле. Ала мында этген зарауатлыкъланы белгилери кёпдюле. Жангы тёлюле ол кюнлени унутмаз ючюн шахарда Ёмюрлюк от жанады, Ахохов атлы орамда скверде танк Т-34 сюеледи, миллет музейни аллында пушка орналыпды. Кёп тюрлю эсгертмеле да аталгъандыла урушну жигитлерине.

1944-1957 жыллада малкъар халкъ сюргюнде болгъанды. Ол андан къайтханлай, республиканы алдагъы аты да жерин тапханды.

1966 жылдан башлап, Нальчикде кёп къатлы юйлени ишлеуню планы баргъанды. Жангы промышленность биригиуле да ачылгъандыла. Ол санда Искож комбинат, бийик вольтлу аппаратура, приборла ишлеген, телемеханика, электровакуум, керамика, жау-бишлакъ, халыуа, темир-бетон затла чыгъаргъан, гидрометаллургия заводла, Почта СССР ачылгъандыла. Шахар кенгергенди, анга жангы районла къошулгъандыла. 1980 жылда троллейбусла жюрюп башлагъандыла. 1991 жылда уа жашагъан жерибизге Къабарты-Малкъар Республика деп аталгъанды. Бюгюн ол алда сагъынылгъан промышленность биригиуледен асламысы ишлемейдиле. Жашау башха ыз алгъанды. Алай а республиканы жигер халкъы аны айнытыр жолун юзмегенди, жангы болумлагъа келише, къырал да билеклик эте, жашауну андан ары бардырады.

Бюгюн Нальчикде университет, академия, башха окъуу юйле, сейирлик солуу парк, тёрт театр, музейле, «Балкария» бла «Кабардинка» тепсеу ансамбльле, къауум спорт школ, санаторийле, китапханала, басма органла, тюрлю-тюрлю тарых эсгертмеле бардыла. Къурулуш тохтамайды. Битеу дуниягъа белгили курорт шахар, республиканы экономика, административ эм культура арасы Нальчик кюнден-кюннге кенгере, жангыра, жашнай барады.