Тарыхыбызны бетлери шагъатлыкъ этгенлерича,1942 жылны ноябрини 28-29 кюнлеринде Черек ауузуну Сауту бла Глашлары эллеринде НКВ-дыны аскерлери, сабий, тиширыу, къарт адам деп айырмай, къыргъанлары белгилиди. Къырылгъанла Байсыладан, Мисирладан, Сарбашладан, Цепишладан, Къылчаладан, Къарчаладан, Темиржанладан, Гумаладан, Илистинладан,Тауболатладан, Глашладан болгъандыла.
Урушдан аскерчини ёлгенине шагъатлыкъ къагъыт келсе, анга битеу да эл бушуу эте эди. Ол жауну къолундан, огъундан жоюла эди. Фронтха къалай бла да болушлукъ эте тургъан адамланы кесибизни къызыл аскечилерибиз къыргъанларын ангылагъан а бек къыйынды. Охо да, 75 жыл озгъанды андан бери, деп къоймай, къырылыуну кезиуюнде, жаралыла болуп, къалай да болсун, сау къалгъанланы шагъатлыкъларын жыйышдырыу бизни борчубузду. Ёлгенлени жууукълары, ахлулары алыкъа табыллыкъдыла аланы хапарларын айтыргъа. Мен а атамы эгечи Маккажанны, ол кюйсюз кюнлени юслеринден айтыучу затларыны юсюнден эшитгеними айтыргъа кесими борчлу сунама. Ала жюрегинги, санларынгы да бирден титиретген эсгериуледиле.
Маккажан къырылыудан сау къалгъан инсанладан жаланда бириди. Ол, кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора, Хасанияда жашап, 2005 жылда дуниядан кетгенди. Бизге келсе, мен анга кёп кере сора тургъанма къырылыуну ичинде болгъан, жаралы болса да, сау къалгъан адамдан, къырылыу нек, къалай болгъанындан хапарны. Маккажан былай айтыучу эди: «Мени атам Къарчаланы Акуну бла анам Гузойланы Сюйдюмню 10 сабийлери бар эди: сегиз къыз бла эки жаш. Саутуда бушуулу ишлеге дери Жекерия, Хасан, Ражият, Рахимат, мен сау эдик. Юйюбюзде анам, мен, Жекерия, Хасан жашай эдик. Рахимат Фардыкда жети сабийи бла Баллиланы Махаметде эрде, Ражият да Саутуда Цепишланы Ибрагим бла, юч сабийли болуп, жашай эдиле. Атабыз Аку эртте ёлген эди.
Къырылыу башланнгынчы, элге бир аскер бёлюм келип тохтагъан эди.. Аскерчилеге халкъ къууана эди, бизни жаудан сакъларгъа келген сунуп. Алай биз жау аскерчилени элде къырылыу бошалгъандан сора кёрген эдик. Кеслери да немислиле угъай, румынлиледиле дей эдиле алагъа.
Биз, къырылыу башланнгынчы Къарачайны кёчюрюлгенин эшитип, алагъа жарсый эдик. Бир-бирле багъалы затларын да жыйышдыргъан эдиле, бизге да аллай кюн келип къалыр деп. Алай бизге ол затны аладан артда сынаргъа тюшдю. Халкъны кёбюсю угъай, анда-мында бирле уа дорбунлада жашап да турдула, дагъыда элге тюшдюле. Мен анама:"Кел биз да кетейик бир элден узагъыракъ жерге, адамла бир зат биле болурла ансы, кете-келе айланмаз эдиле", - дей эдим. Ол а: " Мени къыралгъа терс тургъан адамым жокъду. Жекериям да юйюме бир сау-саламат къайтха эди" (Жекерия уа Сарбаш колхозну маллары бла Къалмукъну Бажган деген жеринде ишде эди бир эллилери бла бирге).
28 ноябрини танг аласында бизни юйюбюзню эшиклери суху къагъылдыла. Элгенсем да, эшикни ачаргъа мен бардым. Мени ызымдан а анам, онтёрт жыллыкъ къарындашчыгъым Хасанчыкъ да келдиле. Алай беш солдат, бизни тышына чыгъаргъа къоймай, артха, юйню ичине тюртюп-тюртюп кийирдиле. Биз аланы алай нек этгенлерин да ангылагъынчы, юсюбюзге автомат окъланы къуйдула. Хасанчыкъ ол минутда окъуна ёлюп къалды. Анама окъ тийгенде, ол отоуну ортасында, урчукъча бурула эди. Андан чыкъгъан окъ эшикни жанында агъачына кирген эди. Бир кесекден, эсим аугъандан сора кесиме келгенимде, анам алыкъа ёлмегенин кёрдюм. Ол Хасанны юсюне къапланып тура эди да манга: «Маккажан, Хасанны ёлтюрюп къойдула да",- деп, ичинден кючден-бутдан чыкъгъан къарыусуз ауазы бла сёлеширге кюрешди эм андан сора ол тауушсуз болду. Мен аны ёлгенин ангыламадым. Селешеме десем, ауузумдан къаным келип тебирей эди да, тауушум чыкъмай къала эди. Мени окъ, сыртымдан тийип, ёшюнюмден чыкъгъан эди.. Алай бла, юч кере эсим аууп, юч кере кесиме келген эдим. Къаным бек кёп кетген эди. Алай, ажалым болмаз эди ансы, мен сау къалдым. Алай бла ёлген анам бла къарындашчыгъымы араларында бир ыйыкъны жатып турдум. Кюндюз тепмей тура эдим, кече арасында уа, сюркелип барып, къырылыуну аллында кече биширилген картошну сууундан къара чоюнчукъдан иче эдим. Жанымы бюгюн да ол суу къалдыргъан сунама.
Ол ачы иш бошалып 7 кюнден сора бизни юйюбюзню ичине 4 солдат кирдиле. Ала шкокларыны сюнгюлери бла бизге тийип кёре эдиле, сау адам къалгъан болурму деп. Мен не бек тепмей жатаргъа кюрешсем да солдатланы бирлери мени сау болгъанымы ангылады эм шкогун юсюме тиреди. Башхасы орусча:"Оставь, не убивай её",-деди. Сёлешгенине кёре, ол миллет адамгъа ушай эди. Ала сау къалгъанланы, юйлеге кирип, ёлтюре айланнганла эдиле.
Сегизинчими, тогъузунчуму кюнде, биягъы солдатла айланып, жаралыланы жыя эдиле. Мени да элтдиле элибизни ичинде къурагъан штабларына. Мен, ачдан, къарыусуздан да ёле тургъан адам: "Ургъан да кесигиз этип, жарамы да кесигизми байлайсыз?"- деп сордум. Мени жарама къараргъа хазырланнганла маннга жауап этмедиле. Бир тиширыу а, ол да менича жаралы: "Тынч тур, ёлтюртесе кесинги", - деп тынч шыбырдады. Ол кюн солдатла биз бу ишни этмегенбиз дегенча жюрюте эдиле кеслерин. Андан сора ала мени юйге келтирдиле. Ёлгенлени да жыйдыла. Кюйдюрген да кёплени этген эдиле ёлтюргенлеринден сора да. Тёгерекден хорусмак ийис кёпге дери кетмей тургъан эди.
Ражият да юч сабийи бла ёлтюрюлген эди. Аны да бир къауум адам бла букъгъан жеринде гитче сабийчиги жиляп тургъанды. Башхала уа, солдатла бу таууш бла бизни табып ёлтюрлюкдюле деп, къоркъа эдиле. Къалайгъа букъгъанны да таба эдиле солдатла. Ол къауумну да ёлтюрген эдиле.
Андан сора таулагъа, агъачлагъа къачалгъанла да юйлерине къайтхан эдиле. Аланы Саутуда, Глашлада да айтып къолдан келмезча къыйын иш сакълай эди. Жалан аланы да угъай, Малкъар ауузуну битеу эллерини адамларын да: ёлгенлени бастырыргъа керек эдиле.
Не заманда да халкъда керек кюн ётгюрлюгю, керти кишилиги болгъан адамла чыгъа келгендиле. Ким базыныр эди ол заманда, къырыучуланы штабларына барып, халкъны тауладан, агъачладан эллерине тюшерге къоюгъуз, ёлгенлени бастырыргъа керекди, кёп къабыр къазаргъа керекди, къырылыудан бери ыйыкъдан артыкъ кюнле оздула дерге. Миллетге аллай зарауатлыкъ этилгенде, табылгъандыла аллай керти кишиликлери, уллу адамлыкълары болгъанла. Ала Фардык элде жашагъан Жанголанланы Аслангерийни жашы Махти бла Хурталаны Мусаны жашы Ахмадия болгъандыла.
Алай бла, битеу Малкъар ауузуну бугъуп тургъан адамлары эллерине тюшдюле, кюйген юйлеге кирип, ёлгенлени жыйышдырадыла. Ноябрьни -декабрьни сууукъ кюнлеринде ол ауур ишни тындыргъан тынч болмагъаны кимге да баямды. Къабырланы, траншеяланы къазаргъа солдатланы да болушдургъан эдиле.
Саутуда эшик къанга да къалмагъан эди юйледе: ала бла жаба эдиле къабырланы башларын.
Мен юйде кесим къалдым. Къарындашым ишден ёлгенлени бастыргъандан сора келген эди». Маккажан кёчгюнчюлюкню заманында Къыргъыз ССР-ни Къызыл-Къая шахарында шахтада ишлегенди. Артда уа урушдан къайтхан фардыклы жаш Жанголанланы Ахмат бла бир юйюр къурагъанды. Ала 4 къыз бла бир жаш ёсдюргендиле. Хасанияда жашагъандыла экиси да ёлгюнчю. Маккажан 1994 жылда ауушханды. Сабийлери уа адепли, намыслы, окъуулу адамладыла, бирер жерде урунадыла.
Ол бушуулу иш болгъанлы 76 жыл толлукъду быйыл. Тарыхда ол кёп заманнга саналмайды. Бу адамны айтып къолундан келмезча мурдарлыкъ иш Черек ауузуну ашланнганлай къалгъан жарасы болгъанлай къалады. Ол унутулургъа амалы да жокъду. Нек дегенде, 90-чы жыллагъа дери аны юсюнден сагъыныргъа окъуна жарамагъанды, Махти бла Ахмадияны атларын да. Бюгюн да власть органланы жанларындан тийишли эс бурулмайды ол затха.
Халкъ жыйылып, Саутуда бла Глашлада болгъан ишлеге аталгъан митинг къуралгъанда, бизни миллетни келечилери угъай, башха миллетлени адамлары окъуна ахча бере эдиле зарауатлыкъгъа, мурдарлыкъгъа аталып эскертме салыр керегин белгилеп. Аллай эскертме уа бюгюн да жокъду. Аны къой, элни арасында Сауту бла Глашлагъа къырыучулагъа жол кёргюзтген адамлагъа аталгъан тап эскертме уа 1959 жылда окъуна салыннган эди. Мени сабий заманымда, школчуланы алайгъа элтип, кёп адамланы да жыйып, эскертмени ачханларын унутмагъанма. Мен ол заманда къайдан биллик эдим тиширыула угъай, эр кишиле окъуна жилямукъларын нек сюрте сюелгенлерин алайда. Малкъарлыла кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора, юйлери да болмай, времянкачыкълада жашагъан заман эди ол.
Хар эскертмени уллу юйретиу магъанасы болады. Ол а неге юйретеди къырылыудан сау къалгъан адамланы сабийлерин, аланы да туудукъларын… Саутуда да Глашлада да ол эллени адамлары, туудукълары бир кесек власть органладан да болушлукъ алып, мемориал къангалада ёлгенлени атларын жаздыргъандыла Сауту кабырлагъа кётюрюлген жерде. Къырылыу баргъан кюнлени биринде Саутуда, алагъа жикирле этдирирге деп этилиннген юйде, жыл сайын жикир этедиле. Ёлгенлени тукъумларындан адамла эм башхала келедиле ары ол кюн. Бу ишлени бардырыуда, къурау ишледе да Байсыланы Харунну къыйны уллу болгъанын бек чертип айтырчады, сау болсун.
Къырылыуну юсюнден «Черекская трагедия» деген китап, назмула, поэмала да жазылгъандыла. Алай ол азлыкъ этеди аллай уллу бушуугъа. Халкъ билген затла аны юсюнден алыкъа унутулмагъандыла. Аны юсю бла этилинирик ишле алыкъа кёпдюле.
