Бийче шишлик

Абадан тёлю жашауунда кёрген, эшитген затларын, тарыхда къаллыкъ шартланы кеси билгенча жаш тёлюге да эшитдирирге керек болады. Аны миллетибизни акъыллы адамларыбыздан бири Толгъурланы Бекмырза дурус билгенди, жаш тёлюню адеп-къылыкъгъа юйретиуге уллу кёллю болмагъанды бир заманда да.

Мен жаза-жаза туруучума аны  бизни тёлю бла байламлыкъ жюрютюучюсюн. Ол сёзюн: «Мен ёлсем да, сиз эсде тутугъуз»,- деп башларгъа ёч эди. Биз, аны не айтханын эсде тутуп, келе тургъан тёлюге эсгерте турургъа борчлубуз деп, алай сунама.  Алайды да, бу жол сёз  халкъыбызны ёмюрледен  бери келген ариу  адетлеринден бирини юсюнден барлыкъды.

Къатын аллыкъ жаш,  къызны сайлагъан эсе, аны юсюнден бир жууукъ адамына билдиреди. Андан сора юйюрю, тукъумну таматасын чакъырып,  уллу жумушларына аны оноу этерин, ишни къуралыулу ётдюрюрюн аманат этедиле.  Ол да элде, тукъумда да  адет-намыс билген, тойгъа-оюннга фахмулары болгъан адамланы жыйып, ишни къолгъа алырларын тилейди. Андан сора келечиле иерге оноулашадыла. Узакъ-жууукъ барлыкъ болсала да, келечиле къыз тилеуню адетдеча бардырыргъа керек болгъандыла. Халкъда жюрюген жорукъланы бузаргъа жарамагъанды.

Жол азыкъ да  алгъандыла, ол а жолну узакълыгъына кёре болгъанды. Жол азыкъгъа гыбытла бла  къара сыра,  уча , таба гыржын да киргендиле.  Ашны  эркин алып болгъандыла, жолда-къолда тюбегенлени да сыйлагъандыла.

Келечилени баш борчлары - жууукъ юлюшню жюрегине жол табыу болгъанды. Эки жаны да, бир бирни ангылап , сёз тохташдырсала, болжал кюнню белгилегендиле. Андан сора жаш бла къыз  жууукъланы, ахлуланы бирлерини юйлеринде тюбешгендиле. Ол заманда жаратмагъанла да болгъан болурла бир бирни, алай ол аладан сорулмагъанды. Болсада  аланы къадарларына оноу этгенлеге хурмет этип, жаш бла къыз  юйюр къурагъандыла. Хазна айырылгъан болмагъанды.

Тохташдырылгъан кюн да жетеди. Киеу нёгерлени сакълагъан  юйюр битеу  кючюн салып, алагъа бет жарыкълы тюберге хазырланады. Аш къангалагъа салынырыкъ азыкъланы, союмланы, , къурманлыкъланы сагъышларын алгъаракъ окъуна этедиле. Бютюнда киеу жёнгерлени келтирген азыкъларына айырып эс бурулгъанды. Анда уа кийик эчкини (юч айдан алты айгъа дери), жумарукъланы этлери болгъанды. Ол бек тамаша адет эди, бир миллетде да болмагъан.

Кийикни этин къазанда угъай, уру къазып, анда от этип, жалын болса , ары салып, башын жабып биширгендиле. Жумарукъланы да тюклерин ариулап, шишге чанчып, чыхыр отну юсюнде ары-бери буруп, айландырып, кесинден акъгъан жауну артха юсюне къуюп, алай къууургъандыла. Аллай ашарыкъланы киеу нёгерлеге жол азыкъгъа салгъандыла. Анга хар ким кёз жетдирип болгъанды, сеийирге къалып. Андан тышында да кийик жаныуарланы этлерин биширип, къуууруп жыйгъандыла. Аланы атлары уа «Бийиче шишлик» болгъанды.  Киеу жёнгерлеге жыллыкъ тайны да сойгъандыла.

Къызны жаны киеу жёнгерге алай тюбегенди. Ала келгенде уа, аланы сынау къаты болгъанды. Чам-лакъырда этгенден сора да, кёп чурумла табылгъандыла: киеу тюккюч жарыргъа, гоппан бозаны тартыргъа, къол таш атып эриширге…

Келинни алып чыкъгъанда, киеу жёнгерле, адет-тёрени этип, ахшы къонакъбайлыкъ, татыулу ашлары ючюн къызны жанына ыспас этедиле. Эркинлик тилеп, жолгъа атланадыла. Саламлаша башлагъанда уа, безиреп: «Хар затыгъыз да аламат эди, не айтдырырса, алай бийче шишлигибиз къайдады?»-деп, дау этедиле.

Къызны жаны да аллай соруу боллугъун сакълап тургъанды. Киеу жёнгерлени таматасына  лакъырда этип, былай жууаплайдыла: «Бийче шишлигибиз а хазырды, алай ким биледи андан ангылауугъуз болмай , эслемей иш къояр эсегиз а,  деп тура эдик ансы…».

Андан сора киеу жёнгерле ол уруда бишген кийик учаны, отда къууурулгъан жумарыкъ шишликни, гыбыт бла къара сыраны, табалада бишген юй гыржынны эмда башха азыкъланы алгъандыла. Алай аланы алып, жолгъа атланып кетерге эркин тюйюл эдиле. Битеу да келин алгъан юйлеринде киеу нёгерлеге къарагъанланы, жумуш этгенлени барысына да – уучулагъа, шапалагъа  чабып жумуш этип айланнган сабийлеге иш да саугъала берирге керек болгъандыла. Жашладан кимине кюмюш къама, бел бау, керох; къызланы да кимине кюмюш тюйме, сыргъала, жюзюкле бергендиле.

Алгъын заманлада тойлада, къурманлыкълада кёп ашарыкъланы къарын тойдурургъа деп угъай, бир тёреге, адетге жоралап этгендиле. Аланы юслери бла намысха, адет-къылыкъгъа итиннгендиле. Адет-тёре ючюн болмаса, аш-азыкъдан тоюугъа киши эс бурмагъанды. Андан айтылады бизни миллетде: «Тойгъа барсанг, тоюп бар»,  деп.

Бусагъатда бир-бирле таулула къанатлыладан  уста ашарыкъла эте билмегендиле, дерге кюрешедиле. Жангылгъан этедиле.  Алгъын заманлада таулу тиширыула жумарукъладан, жаз тауукъладан, бёденеледен, кийик баппушладан, къазладан бек аламат ашарыкъла этгендиле. Ала къарыу-кюч керек заманда къаллай этден, байрамлада уа не тюрлю азыкъ этерге керек болгъанын билгендиле. Башхасын къойсакъ да , тюз бёденени алып къарасакъ окъуна, аны ненча тюрлю аты барды бизде. Жылны кезиуюне, ёсюмюне кёре ат атагъандыла. Юлгюге, тишисине мыга дейдиле, къытайына бёдене дейдиле.

Къалай-алай болса да, таулула ариу адетлеге, тёрелеге сакъ болгъандыла. Аланы жюрюте билгенлеге ыспас этгендиле. «Бийче шишликни» магъанасы да аны бла байламлыды. Аллай шишликни башха миллетледен, башха тау ауузладан къонакъгъа келгенлеге да этип болгъандыла. Ол къонакъны сыйлы кёрюуню магъанасын тутханды. Аллай адетлени унутула баргъанлары уа бир да иги тюйюлдю.

Тойлада арбазда быллай бир талай адет бла бардырылгъан тойму ариу кёрюнюрюк эди огъесе бусагъатлада ресторанлада бардырылгъан, адетибизге-тёрелерибизге келишмеген затла бла бардырылгъан тойламы ариу кёрюнедиле? Къаллай ариу адетлерибизни тас эте барабыз. Кимди терс? Кесибиз!  Келигиз, хар юйюрде ёсе келген къызы, жашы болгъан бу затланы эсепге алып, бир сагъыш этейик. Тау элледе бютюнда не амалсызлыкъ барды , энишге тигелеп ресторанлада тойланы этерге?

Алгъын заманладача, отоулада, тышында жатма тюбюнде, арбазлада столла жаса, башда айтылгъан адет-тёре бла тоюнгу бардыр. Келген къонагъынга юйюнгде эшигинги ач да, арбазынгда жууукъ кёллюлюгюнгю , жюрек жылыуунгу бер. Олду жашауну аламатлыгъы, миллетни халаллыгъы, жууукъ кёллюлюгю.

Алгъын заманлада, эшек, ат арбала бла бир элден бир элге барып, жууукъ жюрютгендиле. Бусагъатда уа  арбазында бир ненча машинасы болмагъан жокъду, жууукъ кёллюлюк, жюрек жылыулугъ а жокъду.

Келигиз алгъын заманда ариу адетлерибизге къайтайыкъ. Аллай ариу адетле кёп миллетледе болмагъандыла.