Тепсеу искусствону закий Пикассо суратын жазгъан махтаулу устасы

Сау дуниягъа белгили, тепсеу устасы, балетмейстер, СССР-ни халкъ артисти, Социалист Урунууну Жигити Махмуд Алисултанович Эсамбаев туугъанлы бу кюнледе 95 жыл болады. 

Биринчи атламла 

Ол Чечен Республикада Старые Атаги атлы элде туугъанды. Тепсеп сабий заманында окъуна башлагъанды. Аны ол хунерин билген эллилери жашчыкъны тойлагъа чакъырып, саугъалы, махтаулу да этип тургъандыла. Ол ишни атасы, тукъумда башха эр кишиле да магъаналыгъа санамагъандыла, алай ол, онбеш жылында охореография училищеге киргенди эм Чечен-Ингуш къырал тепсеу эм жыр ансамбльде ишлеп башлагъанды. 

Училищени бошагъанлай, аны ишлерге Пятигорскде Комедияланы музыка театрына ийгенлеринде, Уллу Ата журт уруш башланнган эди. Махмуд Эсамбаев анда фронт концерт бригадада ишлегенди. Ала уруш баргъан, окопла къазгъан жерледе, аскер госпитальлада хунерлерин кёргюзтгендиле.

Алай баргъанлай, бир кере ол жаралы да болгъанды, аягъына топдан кесек кирип. Анга бакъгъан аскер хирург энди жаш не хазна тепсесин деген эди, алай учуннганны ким тыяды? Ол терк окъуна сахнагъа къайтханды.

Халкъы бла кёчгюнчюлюкню ачы гыржынын татханды

Халкъын Орта Азиягъа бла Къазахстаннга кёчюргенде, анга Пятигорскде къал дегенле болгъанла. Алай ол халкъыны къыйын кюнюнде аны биргесине болургъа сюйгенди. Анда биринчи эки жылда Къыргъызстанны Чуй областында Акъ-Тюз элни Культура юйюнде сабийлени тепсерге юйретгенди. 1946 жылда уа аны Операны бла балетни къыргъыз театрына солистге чакъыргъандыла. Ол анда классика эм биринчи миллет балет спектакльледе ойнагъанды.

Композитор Байчеккуланы Абидин: «Боташланы Иссаны хайырындан таулу бла къарачайлы жашла театргъа хакъсыз кирип тургъанбыз. Анда Махмуд Эсамбаев тепсеген «Лебединое озеро», «Бахчисарайский фонтан», «Спящяя красавица» балетлеге къарагъанымдан сора, жюрегим театргъа тартдырып башлагъанын жашырмайма», – деп эсгере эди.

Ол заманны юсюнден Махмуд Эсамбаев бир ушагъында былай айтады: «Мен къыргъыз халкъгъа бек ыразыма – ол онеки жылны ичинде манга балет искусствону билирге онг бергенди». 

Ол «Къыргъыз ССР-ни халкъ артисти»деген сыйлы ат аталгъан биринчи тепсеучюдю. Артда ол кёп жерде да аллыкъды аллай сыйлы ат, бу уа аны махтаулу жолуну аллы эди.

Халкъ тепсеулеге сейири 

Ата журтха къайтхандан сора Махмуд Эсамбаев Чечен-Ингуш филармонияда солист болгъанды. Ол Азияда, андан сора да тюрлю-тюрлю халкъланы тепсеулерине эс буруп, аланы магъаналарын ангыларгъа, къайтарыргъа уллу къыйын салгъанды. 

1957 жылда Москвада жаш тёлюню битеусоюз фестивалы болгъанда, юй бийчеси тигиу этген машинкасын бла кюйюзюн сатып, Эсамбаевни ары ашыргъанды. Андан ол бир алтын эм эки кюмюш майдал бла къайтханды. Ары баргъаны аны жашауун тюрлендирген эди. Эки жылдан аны Москвагъа кесини программасын кёргюзтюрге чакъыргъандыла. Артистни тепсегенин асыры жаратхандан, андан-мындан да излеп башлагъандыла. Бек алгъа ол Франциягъа баргъанды, ызы бла Америкагъа.

Артха келгенлей а, «Битеудуния халкъ тепсеуле» деген къауум къурагъанды. Аны программасына чечен, ингуш, узбек, къыргъыз, къазах, башкир, индий, таджик, испан эм башха тепсеуле киргендиле. Ол битеудуния халкъ тепсеулени бирге жыйгъан биринчи артист эди Совет Союзда. 

Артда Эсамбаев гитче тепсеулени монотеатрын къурагъанды. Аны бла битеу дуниягъа айланнганды. Ол жыллада аны концертлерине келгенлени санын айтырча тюйюлдю. Ол искусствода анга тенгши чыкъмагъанды – бели 47, бийиклиги 182 сантиметр, ауурлугъу уа 65 килограмм болгъан артист хар жолдан энчи, бир башхагъа ушамагъан сыфатла къурагъанды. Аны «Золотой бог» (индийли), «Ля-коррида» (испан), «Танец с ножами» (таджик) тепсеулерине дунияны къалайында да къарс ургъандыла.

Уста – кинода

Махмуд Эсамбаев бир къауум кинода да ойнагъанды. 1961 жылда «Тепсеу дуниясында» деген мюзиклге сценарий жазгъанды, кеси да къатышханды. Ызы бла «Мен тепсерикме» (кесини юсюнден), «Лебединое озеро», «Увертюра» деген музыкалы фильмледе баш рольлада болгъанды. 

«Земля Санниковагъа» (1973 ж.) къарамагъан адам болмаз. Анда артист шаманны аламат сыфатын къурагъанын бюгюн да кёпле эсгередиле. «Зов предков. Великий Туран» атлы тарых драмада ол Бильге-Оол садакъчыны ойнагъанды. 

«Жаханимге жол» деген, аты окъуна къоркъуу кийирген кинода уа Шах эди – наркотикле жайгъан адам. Эсамбаевни жигитлери бир бирге ушамайдыла. Ол зат керек да тюйюлдю – жашауну терен кёргюзтюр ючюн, фахму бла бирге иш кенглик, сынау да керекдиле. Ол затны «Репортаж из бездны» деген кинода да кёребиз. Анда артист совет устазны сыфатын къурагъанды. 

Сабий киноланы да бир къауумунда тюбегенбиз биз Махмуд Эсамбаевха: «Приключения маленького Мука» мюзиклде ол патчахны къызгъанч казначейин ойнагъанды. «Честное волшебное» дегенде уа отну сыфатын къурагъанды. Аны жыр, тепсеу да болгъан «Пока бьют часы» атлы кинода ролюн да сабийле бек сюедиле, ол анда Иги-Наги-Тугиди.

Малкъарлы шуёхлары

Къыргъызда Махмуд Эсамбаев тепсеген опера эм балет театрда аны биргесине администратор болуп бизни белгили драматургубуз, поэт Боташланы Исса да ишлегенди. Анда алгъа драма театрда, артда уа культура министерствода къуллукъ этген Рахайланы Измайыл да шуёху болгъанды аны. Къулийланы Къайсын бла уа белгили тепсеучю антлы тенгле эдиле. Артда да Москвада, Нальчикде да тюбешип тургъандыла ала. Тансыкъ болса, Махмуд Эсамбаев, эринмей, заманын къызгъанмай, сюйюп келгенди Къабарты-Малкъаргъа.

Къыйын кезиуде Кавказдан узакъда туугъан шуёхлукъ бир заманда да сууумагъанды. Кинорежиссер, РФ-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу, «НОТР» телеканалны директору Владимир Вороков былай эсгере эди ушагъында: «Белгили тепсеучю Махмуд Эсамбаев Къайсынныча, мени бла тенгим Эльберд Мальбаховну да шуёхубуз эди. Бир жол ол келеди да, ючюбюз да Къайсыннга киребиз, ол заманда Пушкин атлы орамда Илму-излем институтну биринчи этажында Жазыучуланы союзунда ишлей эди. Несин айтаса, этиучюсюча, къучагъын керип тюбеген эди. Юйге чакъыргъанымда, угъай демедиле. Ол кюн танг атхынчы жибермегенбиз Рина да, мен да сыйлы къонакъларыбызны. Танг атханда уа, ызларындан къарап турдум – бара эдиле орус поэт Пушкинни атын жюрютген орамда бирге къууанч да, бушуу да сынагъан эки уллу адам, поэт бла тепсеучю, бир бирин инбашларындан къучакълап…»

Юйюр къурамы эм жамауат жашауу

Аны атасы Алисултанны бир ненча юйюрю болгъанды. Жашчыкъны эки ана ёсдюргендиле, чеченли Бикату бла чюйютлю Софья Михайловна. Экинчи анасы аны искусствода белгили этер ючюн кёп къыйын салгъанын тепсеучю ыразылыкъ бла эсгергенди. Сюргюнде окъуна ол аны биргесине болгъанды. Сахнагъа чыкъгъан артистлеге гюллени жууукълары келтиргенлерин билгенде, Софья Михайловна ол къыйын заманда, жашын къууандырама деп, болгъан ачхачыгъына гюлле алып, аланы жашына берирча залда адамлагъа юлешгенди. Артда уа жашы анга къараучула берген гюллени анасына узата: «Энди сени жашынга къараучула кеслери келтиредиле гюлле!» – дегенди.

Махмуд Эсамбаев Нина Ханумянц деген, жаш заманындан таныгъан армянлы врач къыз бла бир юйюрлю болгъанды. Аланы бир къызлары барды – Стелла. Ол да кёп жылланы ичинде Грозныйде хореография студиягъа башчылыкъ этип тургъанды. Юй бийчеси белгили баш иесини ауанасында жашагъанды, врач болуп, аны биргесине айланнганды, къалай бла да ёсюу жолунда анга онг тапдырыргъа кюрешгенди. 

Ахлуларыны айтханларына кёре, артистни саулугъун озгъан чечен уруш юзгенди. Уруш отунда Грозныйде фатары, анда жыйылгъан суратла, энчи саугъала да кюйгендиле. Болсада аны жарсытхан башха эди – ол эки къарындаш халкъ бир бирге къажау сюелгенлерин кётюралмагъанды.

Махмуд Эсамбаев кёп эсде къалырча иш этгенди. Чечен-Ингуш Республиканы, Россейни, СССР-ни да Баш Советлерине депутатха бир ненча кере айырылгъанды. Сахнаны къойгъандан сора да отуз беш жылны халкъ депутат болуп, культурада ишлегенлеге, башха энчи адамлагъа да болушуп тургъанды, Эстрада искусствода ишлегенлени халкъла аралы союзларын къурагъанды. Аны къайгъырыуу бла Грозный шахарда драма театрны бла циркни мекямлары ишленнгендиле.

Битеу дуния къарс къакъгъан, фахмусуна баш ургъан тепсеучюге къырал да кёп махтау бергенди, аны Ленинни, «Ата журтну аллында жетишимлери ючюн» III, II даражалы, Урунууну Къызыл Байрагъыны (юч кере), Шуёхлукъну орденлери бла саугъалагъанды.

Артист 2000 жылда ауушханды, Москвада муслийман къабырлада жатады. Анда араб жазыулары бла анга аталгъан эсгертме сюеледи. Ала башха шахарлада да бардыла. Бюгюн ол закий Пикассо суратын жазгъан, аты астероидге, Чечен Республикада «Даймохк» тепсеу ансамбльге эм шахар проспектге аталгъан айтхылыкъ адамны аты бла культура фонд ишлейди. Андан сора бизни уллу къыралыбызда бёркю бла паспортха сурат алдыргъан адам болмагъанды.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: