Ариу атларыбызны учуз этмейик Журналистни сагъышлары

Таулу адам бек къыйын сагъатында: «Ой, анам!»- деучюсю барыбызгъа да белгилиди. Бизни къалыубаладан бери жашап келген эрттегили халкъыбызны ёзегин къурагъанла,  тарыхчыланы айтханларына кёре, скифледиле, гуннладыла, печенегледиле, хазарладыла, болгарладыла, аланладыла. Аланы барысында да ананы сыйлы аты, тюрленмегенлей, бюгюннге дери жетгенди.

Ана! Дунияда анга тенг болур сёз барды деген бар эсе, ол аны уллулугъун, къачын, деменгилилигин ангыламайды, тапхан анасын багъаламайды. Алай эсе, аны къылыгъы, адеби адамлыкъны баш шартларына келишмейдиле.

«Мама» деген да къулакъгъа ариу эшитиледи. Аны сыйы, даражасы да уллуду. Алай биз миллетибизни сыйлы атындан ёнгелеп, «ананы» «мамагъа» нек алышханыбызны уа ангыламайма.

Ана тил, ана литература деген заманда, биз битеу дунияны магъанасын алагъа сыйындырыргъа, хар затха ала¬ны юслери бла багъа бичерге мурат этебиз. Нек десегиз ана сют бла тенгдиле ала. Аллай бир багъалы затны, «ана» де¬ген сёзню, башха атха тюрлендириу ана сютню багъаламау тюйюлмюдю?

Бусагъатда жашауубузну алып къарасанг, бир жанындан, ана тилибизни къырал тил этебиз, аны тазалыгъы ючюн къаты кюреширге керекбиз дейбиз да, экинчи жанындан а, аны сан этмейбиз.

Къалай бла десегиз, мен билгеними, кёргеними ангылатайым. Жаш тёлюню айтхан окъуна этмейме, алай сабийле ёсдюрген, къагъанакъларына ёшюн салгъан тиширыула  юйде, тышында да орусча сёлешедиле. Сора аланы балалары аналарына «мама» демей, «ана» деп къалай айтсынла.

40-чы жылланы ахырында эди. Къазахстанда Жамбул областьда къурулуш материалла чыгъаргъан артель болгъанды. Ол жангыдан къуралгъан производствода хазна къалмай таулула ишлегендиле. Комендантланы къолларында барамтагъа тыйылып тургъан кёчгюнчю таулу¬ла, не амал да этип, элледен алайгъа жыйылыргъа кюрешгендиле.

Бизни эгечлерибиз да артельде кирпич этгендиле, аны,  кюнде кепдирип, ызы бла биширгендиле. Бир ингирде ала, къоншуда тенг къызла бла ишден келе, кюллюклерин тыялмай, бир бирге былай хапар айтханлары бюгюнча эсимдеди:    «Бизде ишлерге элден жангы юйюр кёчюп келгенди. Аланы  юч къызлары барды. Ала эндиге дери элде жашагъанларында юйлеринде ата, ана деп тургъандыла да, энди уа шахаргъа жууукъ жерге кёчгенбиз деп болур,  аталарына «папа», аналарына уа «мама» дейдиле. Ол сёзле 30-40 жыллары болгъан таулу къызланы ауузларына да ушамайды, бир эриши кёрюнеди таулу къарт къатыннга бла къарт кишиге уллу къызланы гитчеликден юйренчек болмагъан атла атагъанлары ...».

Ким биледи, бир-бир юйюрле «папа», «мама» деселе,  даражалары ёсерик суна окъуна болурла. Таулу анадан туугъан адам, жаш, къыз да, миллетинден къачмай эсе, сютюн ичген анасыны атын ёз тилинде айтыргъа нек ыйлыгъа болур? Миллетни жашауу, иши юйюрледе аналадан, аталадан башланадыла. Тарыхы да, адеби, къылыгъы, намысы, сыры да алай.

Аны алайлыгъын биле эсек, анга тюшюне эсек, юйюрню къачына сакъ болайыкъ. Анагъа, атагъа керти таулу адетде, тёреде намыс берейик. Ата-бабаладан келген бу сыйлы атланы учуз этмейик.

Халкъыбызны быллай бир энчилиги барды: башха тюрк тилли миллетледеча, бизде да атагъа - ата, аття, атака, анагъа - ана, анака, ання, няння, гелля, амма, аба,... дагъыда аллай эркелетиу атла атайбыз.

Ала барысы да бизни къаныбызгъа сингнген, балдан татлы, накъут-налмасдан сыйлы атладыла. Мени сартын, дунияда болгъан атладан, сёзледен да бек багъалысы абады. Биз алай айтыучу эдик жаныбыздан эсе бек сюйген анабызгъа.

Дагъыда быллай бир затны белгилерик эдим. Къарт аталарыбызгъа, аналарыбызгъа да тилибизге, динибизге  ушамагъан «баба», «деда» дегенибиз да адеп-къылыкъ ышанларыбызгъа тюз келишедиле деп айталлыкъ тюйюлме. «Аппа», «аття», «ынна», «элля» дегенча къаллай ариу атланы учуз этебиз. Бюгюннгю тёлю аланы сыйламасала, ауузларына бал татдырып айтмасала, келир тёлюле аллай сёзле болгъанларын биллик окъуна тюйюлдюле.

Кавказда жашагъан миллетлени тиллерин, жашауларын, адетлерин, тёрелерин тинтип айланнган оруслу алим, академик Н.Я. Марр, малкъар тилни ариулугъуну, байлыгъыны юсюнден айта келгенде: «Бу ариу эм деменгили тил бир заманда жокъ болса, ол аны кесини терслигинден боллукъ тюйюлдю»,- дегенди.

Быллай шартны эсге салыуну тийишли кёреме: Венгрияда жашагъан алим - Къонгур улу Иштван -озгъан ёмюрню 80-чи жылларында бизни республикагъа келгенде, туугъан жеринде тас болгъан къыпчакъ тилни «сау» этерге кюрешгенини юсюнден айтханды. Ана тилин асыры тансыкълагъандан Дагъыстанда къумукълула бла тургъанды, ёлюгю уа Къазахстанда асыралгъанды.

Хурметли абаданла, жаш тёлю, мындан кеч болгъунчу, ана тилибизни тас этмезге кюрешейик. Битеу дунияда да бу зат уллу проблемады. Аны хар ким эм миллет биригип кеси эталлыкъды. Къырал анга угъай демейди, онг бергенлей турады. Владимир Путин биринчи кере Къабарты-Малкъаргъа келгенде, республиканы активи бла тюбешген кезиуде ана тиллени ёчюлмезлерин аманат этгени эсимдеди.

ТЕММОЛАНЫ Мухадин.
Поделиться: