Жерине кёре мекямы

Дуния жаратылгъанлы бери адам улусу жашаргъа юй-журт, малына халжар, къора, орун, бау, ашын-сууун тутаргъа гуму, тийресин бегитирге хуна ишлегенди. Ол тёре бюгюнлюкде да барады. Шахарлада, элледе кёре турабыз бири биринден ариу юйлени. Сейирлик табийгъатыбызгъа ариу накъышлача къошуладыла ала, къууат бере тийреге. Бирлерини тышлары тюрлю-тюрлю боялып, башхалары къызыл-сары кирпич бла жасалып. Хар бири да кесича ариу.

Хар миллетни да кесини энчи архитектурасы барды. Баям, ол жерине кёре болур. Сёз ючюн, Москвада Останкинская башня. Бир бирге экономика жаны бла болушлукъ бериу  советни мекямы. Бирлешген Штатлада Нью-Йоркда 142 къатлы жашау журт. Эмиратлада кёп къатлы къонакъ юйле, дагъыда аллай юлгюле келтирирге боллукъду. Таулуну да кеси тюрлю артхитектурасы барды. Къаяла, таула къучагъында орналгъан эллерине, журтларына къарасанг, адам ишлеген угъай, аланы кеслеринден чыкъгъаннга ушайдыла. Бирер къабыргъаларын сыртлагъа тиреп.

Юйню ишлерден алгъа жерни сайларгъа керек болгъанды. Къалай бла? Тау ауузлада тюзюрек жерлени биченликге, сабанлыкъгъа аягъандыла. Жашау журтламы, мал орунламы болады, аланы бийик жерледе, сыртлагъа, дуппурлагъа тиреп ишлегендиле. Аллай жерледе бир юйню чорбаты, экинчисини арбаз болгъанды.

Юйню къурулушу башланырдан алгъа къурманлыкъ этилгенди. Бирле къой, бирле тууар сойгъандыла. Хар ким онгуна кёре. Иш башланнган кюн изеу жыйылгъанды. Жууукъ-ахлу, тенг, къоншу келгендиле. Бютюнда жаш адамла тири къатышхандыла. Таматаладан, сынаулу адамладан юйню мурдорун салыргъа, таш къаларгъа, юй баш жабаргъа юйреннгендиле.

Изеуде бир оноучу болгъанды, адамланы усталыкъларына кёре, аланы къауум-къауум бёлгенди, алагъа иш буюргъанды. Бирлери юй тюпню хазырлагъандыла. Жашыракъла таш ташыгъандыла.

Юйню мурдору терен къазылмагъанды. Къабыргъа, хуна болсун, тюп жанына уллу ташла салыннгандыла. Адам кётюрюрчалары уа баш жанына. Раствор болмагъанды. Ташла чёгючле, салтала бла тюзетилип, бир бири юсюне орнатылгъандыла. Къыстырыкъла бла къатдырылгъандыла. Арасына уа улхузу (ууалгъан таш) неда зыгъыр къуюлгъанды.

Къабыргъалары къаланып бошалгъандан сора, ал жанында, отоуну ортасында не къадар базыкъ агъачдан чигинжи орнатылгъанды. Базыкъ чигинжиге багъана деп да айтадыла. Ол да уллу ташны  юсюне салыннганды. Таш, иги эркинирек къазылып, алай орнатылгъанды. Аны юсю бла уа юйню арт къабыргъасына агъач аркъау салыннганды. Ол чигинжиден бираз иничгерек болгъанды.

Аны юсю бла юйню башха къабыргъаларына агъач хырыкъла салыннгандыла. Юслери бла уа кёнделен илкичле барадыла. Аланы  юслерине уа зылмы салынады. Башхача айтханда, чырпыла. Ала барысы да орнатылып бошалгъандан сора тауда ёсген будай, зынтхы, арпамы болады – аланы саламларындан къалын салынады. Жая турмай, адам кётюралгъаныча бирин келтирип, бир бири жанына тизип баргъандыла. Андан сора уа юйню башына  топуракъ къуюлгъанды. Аны уа къайын терекни чыбыкъларындан эшилген четен маталлы бокълауучла бла ташыгъандыла. Ала да эки тюрлю болгъандыла. Бирлери - бир адам ишлерча, экинчисини уа саплары бла, аны бла экеулен ташыгъандыла.

Топуракъ да къалын къуюлгъанды, бирде аны юсюне зылдыла да салыннгандыла. Алай болмаса, эки-юч жылны ичинде кырдык ёсгенди, ариу къыртиш болгъанды. Не сакъ жауунда да аллай юйню башындан суу таммагъанды. Къышда уа къары кюрелгенлей тургъанды.

Отоуну ичинде, къабыргъагъа тирелип, неда ортасында от жагъа болгъанды. Юй  башындан ожакъ чыкъгъанды. Ол чыбыкъдан эшилгенди. Ичи, тышы да  топуракъ бла сюртюлгенди.         

Чорбатдан метр, метр бла жарым бийик болгъанды. Аны ортасы бла агъач баргъанды. Анга темир ыргъакъла тагъылгъандыла. Ортадагъы ыргъакъны сынжыры болгъанды, анга къазан асылгъанды. Бирсилерин а, мал союп, къакъ этерге керек болгъанда хайырланнгандыла.

Тау элледе асламысында юй-журт ишлеу алай болгъанды: Малкъар, Холам, Бызынгы Чегем жанларында юйлени къабыргъаларын асламысында ташдан къалагъандыла. Бахсан жанында уа, нарат агъач кёп болгъаны себепли, агъач юйле ишлегендиле. Агъач, таш юйле уа кёпге дери сакъланнгандыла, аланы эски эллерибизде кёре турабыз. Бюгюннгю жангы юйлеге къарасанг да, бири биринден ариу. Тюплю-башлы журтла, къанжал башла, сюртюлюп, неда сары, къызыл бояулу кирпичле бла тышланып. Кёрсенг - къууанаса.

Алада жашагъанланы Аллах къыздан, жашдан юлюшлю этсин. Тогъуз къарыш болсунла жигит жашла, жети къарыш – ариу къызла. Акъыл соргъан бери келип, адет-къылыкъ юлгю алсын. Къонакълы болсунла тау арбазла.                                                                       

 

Османланы Хыйса
Поделиться: