Халкъны бети - адетинде

Ал сёз

Хар миллетни барды эрттеден келген кеси адетлери. Ала,  халкъыбызны къыйматлы жорукъларыча, бюгюнлюкге дери сакъланып келгендиле. Алай жашау жеринде турмайды, тюрлениуле къоша барады. Анга кёре уа - адетлерибизге да. Алай бир-бирлерин унутургъа керек тюйюлдю. Аланы да асламысы тойларыбыз бла байламлыдыла.

Къалай эсе да арт кезиуде ариу тёрелерибиз унутула неда терс жанына бурула барадыла. Аланы юслеринден газет окъуучуларыбыз редакциягъа сёлеше, тарыгъа турадыла. Кёп тюрлю юлгюле да келтиредиле. Сёз ючюн, бир тойда акъсакъал къурманлыкъ къой башны юлешген кезиуде, аны къулагъын кесип, шапагъа берир орунуна стол таматагъа узатады.

Бир жерде уа киеу аякъны къызны жанындан адам къолгъа этгенди. Дагъыда келинни баш ауун алгъандан сора аны кеси атасы бла неда тамата къайыны бла тепсетедиле. Ол да жахилликни кёргюзтеди.

Аладан сора да, кёп жангылыч ишле этиледиле. Энтта бир юлгю айтайым. Къызны тилей келечиле баргъан кезиуде ала ненчаулан болургъа керекдиле? Ол къауумгъа кимле киредиле?

Келечилик

Алайды да, кёп газет окъуучуларыбызны тилеклерине кёре, ариу адетлерибизни юслеринден хапарларыбызны башлайыкъ. Биринчи сёзюбюз келечилени юслеринден барлыкъды. Бек алгъа бир затха да эсигизни бёлейик. Бизде хар элни къой союуу башхады деп сёз барды.

Бу хапарны жазардан алгъа къауум жыл мындан алда хар ауушдан адетлерибизни иги билген акъсакъалла бла тюбешгенме, хапарлашханма. Ол санда Чегем жанындан Аппайланы Магометге, Холам-Бызынгы тарындан Атталаны Хусейге, Басхан ауузундан Ёзденланы Хызирге. Магомет бла Хусей дунияларын алышхандыла. Жаннетли болсунла. Малкъардан а алгъаракълада дуниядан кетген Атабийланы Магомет бла да бу ишни юсюнден кёп сёлеше тургъан эдим. Аладан сора да, жыл санлары келген къауум тиширыугъа соргъанма.

Элледе келечилик ишни  жюрютгенле болгъандыла. Ала къуру кеслерини адамларын угъай, къоншу журтланы жамауатларын да иги таныгъандыла. Бир тюрлю сылтау бла кеслеринде жашха тийишли тиширыу табылмаса, сора башхасында къарагъандыла.

Себеплик

Былайда бир затха эс бурайыкъ. Заманы жетип юйдегили болмагъан адамны айыбын жамауат кесине алгъанды. Аны юсюнден межгитде неда  ныгъышда оноу этгендиле. Санларында къыяулары болгъанлагъа, ёксюзлеге, къарар адамлары болмагъанлагъа бютюн эс бургъандыла.

Келечилени иерден алгъа къызны, жашны юйлерини араларында байламлыкъ жюрютген тиширыу болгъанды. Ол жашны юсюнден хапар билдиргенди. Шёндю ол тёре къала барады. Жаш адамла кеслери келишселе, келечиле жиберип къоядыла. Ала юч, тёрт, беш адам боладыла. Андан кёбю артыкъды. Аланы араларында киеулюк жашны тукъумундан, элде намысы-сыйы жюрюген, къаршы жууугъу.

Ала ингир ала, кёз байланнгандан сора барадыла къызны юйюне. Анда уа быланы келликлерин билип, къауум хурметли адам сакълап боладыла. Къонакълагъа эки жаш тюбеп, отоугъа ашырадыла. Анда эки къаууму саламлашып бошагъандан сора аланы олтуртадыла. Къанганы башында - къызны атасыны жуугъу жыл саны келген, хурметли эр киши. Аны юч-тёрт нёгери. Ала таматаны сол жанындадыла. Бирси жанына уа келечиле олтурадыла.

Андан сора эки жаны да андан-мындан, узакъдан-кенгден хапар башлайдыла. Къыралда, дунияда бола тургъан ишлеге да жетедиле. Кюнню халын да унутмайдыла. Таулуну харкюнлюк жашаууна да эс бурадыла.

Акъылларын бир бирине айтыу

Эки къаууму да бетден-бетге къарап олтурадыла. Стол юсюнде аш-суу жокъду. Бираздан келечилени таматалары башлайды: «Оллахий-билляхий-таллахий дуния, къырал да къайгъысыз болгъаны ол да игиди. Алайсыз бир юйюрде тынчлыкъ-ырахатлыкъ болмаз. Аллахха шукур, мамыр жашауубуз барды. Аны тутуругъу да – юйюрдю. Не къыйын заманда да, сюргюнде окъуна миллет аны къайгъысын этгенди.

Бюгюн бизни бери келген жумушубуз да аны бла байламлыды. Былайдан узакъ болмай жашагъан Мухамматны тамата жашы Ахмат сизни эл багъасы, ариу къызыгъызны Халиматны жаратханды. Аны бла юйюр къурар акъылы бар эди да, ол жумушну этерге сизден эркинлик тилей жибергендиле бизни.

Жашны махтар кереклиси болмаз. Кёз аллыгъызда ёсгенди. Сабийлигинден бери кюнюн зыраф этмейди. Школгъа жюрюдю. Аны тауусхандан сора шахарда да къауум жыл окъуду. Андан къайтханлы бери усталыгъына кёре урунады. Сизни къызыгъыз бла бек тап юйюр боллукъ эдиле».

Биринчи келечи сёзюн бу халда бошагъанлай, экинчиси да оюмун айтады: «Жашны атасы бла кёп жылланы биргесине ишлегенме. Бир заманда бир бирибизге жюрек къыйыныбыз болмагъанды. Ариу юйюр да ёсдюргенди. Къысха айтханда, ахшы кишиди. Игиден аман туумайды. Къызгъа да элинде-журтунда эрге барса игиди. Алайды да, сизни ариуугъузну бизни жашха тилей келгенбиз. Ыразы болугъуз» ,- деп.

Былайда бир-эки затха эс бурайыкъ. Жашны махтаргъа керек тюйюлдю дегенликге, билмегенча этип, аны игилигин билдирирге тийишлиди. Аны ючюн келечиле сёз устала болургъа керекдиле. Андан тышында уа - элде намысы жюрюгенле. Къызны адамлары, аланы сыйларына хурмет этип, тилеклерин толтурурча.

Келечиле хапарларын бошагъандан сора, къызны жанындан тамата: «Къонакъла, жанларым-кёзлерим, бу юйге ариу хапар бла келгенсиз. Кёп жылланы быллай ишлеге жюрюй туругъуз. Тукъумугъузгъа, жашха, аны юйюрюне да бир тюрлю сылтауубуз жокъду. Алай бизни да жууугъубуз-ахлубуз барды. Алагъа да билдирейик, хапарлашайыкъ. Сиз юч-тёрт кюнден келирсиз. Сора оноуубузну билдирирбиз», - деп, аланы сыйламай ашырадыла.

Алай бир тюрлю сылтау бла жашны жаратмасала, анга къызны берирге ыразы болмасала: «Бизни аман къызыбызны тилеп, анга сый бергенигиз ючюн Аллах ыразы болсун. Эшитген эсегиз да, ким биледи, алгъаракълада башха адам бла сёз тохташдыргъанбыз. Сиз айып этмегиз, сёзюбюзню бузаллыкъ тюйюлбюз. Айып, жюрек къыйын этмегиз», - деп ариу айтып, сылтау бла ашырадыла.

Келечиле экинчи къайтханда, алагъа хант къанга да къурайдыла, сыйлагъан да этедиле. Ол а ишни боллугъуну белгисиди. Эки жаныны адамлары къол тутадыла, ызы бла киеу жёнгерле келлик кюнню тохташдырадыла эм келечиле, жашны юйюне къайтып, хапар билдиредиле.

Ачыкъ сёзлюлюк керекди

Келечиле кимле, не адамла боллукъларыны юслеринден башында айтдыкъ. Ала да хар кимге да къыз тилемейдиле. Ышаныусуз адамны жумушуна бармайдыла. Аллайланы аталары-аналары жашларын юйлендирир ючюн башха амалла излейдиле.

Эллерибизден биринде эки къарындаш жашайдыла. Тамата улан, ата-ана оноууна сыйыннган ишчи адам, юйдегили болгъанды. Аны гитчеси уа – хыпыяр. Ашаргъа, ичерге да сюйген, эрке юйреннген. Тютюнню букъулатады, юйюне терк-терк кеф болуп келе тебирегенди. «Къатын алса - тюзелир», - дейдиле да, ата-ана оноулашып, келинлерин аны экиге айланнган эгечин, жашларына тилей, келечиге жибередиле.

Келин арсарлы болады. Бармайма деп къалай айтхын? Барсанг а, тюзюн айтмай жарамаз. Алай этсенг, къыз келмез. Алдасанг, артда эгечинги кёзюне къалай къарарыкъса?! Къалай  болса да, барады. Адамланы къатларында жашны махтайды. Кете туруп къызгъа: «Сенден болсам, мен а барлыкъ тюйюл эдим», - деп шыбырдайды.

Бир кере уа былай болады. Бир элден башхасына къыз тилеп келедиле. Аны адамлары уа, тёреде болгъаныча, энтта бираздан келирсиз деп ашырадыла. Жашны элинде уа къызны атасыны иги шуёху тургъанды. Телефон бла анга сёлешип, жашны юсюнден хапар сорадыла. Ол а былай дейди: «Сиз сормадыгъыз, мен а айтмадым. Къалгъанын а кесигиз ангылагъыз», - деп.

Быллай ишде къызны алдап келтирирге кюрешгенле бардыла. Жарсыугъа, ала улхузусуз хунача терк оюладыла. Бек игиси уа, жаш, къыз да юйюрню бир бирге тийишли болуп къурасалады. Ол заманда жашаулары да жарыкъ озар. Бу хапарыбызда келечилени юслеринден айтдыкъ.