Игилик къайтмай къалмайды

(болгъан иш)

Бу жер даула бошалмагъан дунияда атылып къалгъан элле сейир этдиредиле. Уллу Россейни кенглигинде уа ала бютюнда кёпдюле. Таулу элледе кирит салыннган, чыракъ жанмагъан юйлени саны жарсырча болса да, тюз алай къуруп кетерле дерча уа тюйюлбюз.

Звенигородда жыйылыуда бир орус жазыучуну бу болумну юсюнден хапары эсимден кетмейди. Ол бир къауум жылны. шахардан кетип, Орта Россейде тюз да аллай ёле тургъан элчикде ондан артыкъ жыл жашагъанды. Ол былай айта эди.

Эл дегенлигинге, адам аз, тюзюн айтханда уа, онеки юй, къайда – бир, къайда эки къарт.  Къырал оюлгъандан сора, сабийлери баш кечиндирир амал излей кетип, къайтырла деп ийнанырча да тюйюл. Сурагъанлары, капек иерге кюрешгенлери, сурамагъанлары да бар. Мен ары жашаргъа келгенме дегенимде, аладан бири да ийнанмагъан эди, бир-эки-юч кюнден кёпге чыдарыма. Чыдагъан эдим. Билемисиз нек? Ингир сайын кезиулю юйде жыйыла эдик да, ол къарт адамла асыры ариу, сейир хапарла айтхандан, аланы ахлуларыча болуп къалгъан эдим. Кёп зат айта эдиле революцияны, урушну юслеринден да. Ма ол душман хорламагъан жашау кеси аллына ёчюле баргъаны къыйнай эди жюрегими. Анда жазгъан китапларымы бюгюн да бек игилеге санайма. Мен бир  дипломум бла ветеринарма. Алай а аны жазыучулукъ хорлап, ол ызда башымы тохташдыралмай, этген ишим хайыр бермей, жашау тюе кетгенде, сынаргъа сюйген эдим кесими уллу шахардан узакъда…

Тюкен жокъ, больница жокъ. Район арагъа дери къыркъ километр. Менден сора да эки къарт бар эди машина жюрютген, алай ала да аз чыгъа эдиле элден.  Къалай эсе да алай къуралып, бир кесекден аланы сатыу-алыу жумушлары манга ётюп къалгъан эди. Телефон болгъаны – барындан да иги. Терк болушлукъ чакъырыргъа тюшсе, ыразы болмасала да, келе эдиле докторла.

Шахарчы болгъанлыгъыма, жай солуу айлада атам мени анасына элтип, анда къоюучу эди да, эл жашаудан ангыламым бар эди. Мал докторгъа да андан окъугъанма. Тауукъчукъла, баппушла да жайып, сауулгъан эчки да алып, жашап башлайма. Эллилерим алгъа, мен ала бла турурума ийнанмай, ишекли бола къарагъанларын эслеп тургъанма. Заман хар нени да кеси жерине салгъан эди. Ары мени кёрюрге келген ара шахарчы нёгерлерим  болушуп, юйлени башларын жапханыбыз да болгъанды. Ала манга трактор алып бергенлери уа уллу саугъа эди барыбызгъа да. Аллай жерде аны хайыры бир да болмагъанча уллуду.

Бирде район оноучула келедиле да, къартларым мени алагъа тамата этерлерин тилейдиле. Бек ыразы эдиле манга. Мен да, ала бир жууукъ адамларым болгъанча, кеталмай тургъанма, ала бары да дунияларын алышхынчы.

Артда къалгъан къоншуларым, эки ынна: «Бизни къарар адамлары болагъан къартла тургъан юйге бер да, шахаргъа къайт», – деп да къысхандыла. Алай мен аны эталмагъанма, тамыры бла чыгъарсанг, не деменгили терек да къуруп кетеди, была уа жангы жерге не хазна юйреналсынла деп келе эди кёлюме. Итле, киштикле да жокъ. Къалай эсе да тауушсуз кетген эдиле ала да. Бирге жууукъ жыйылып къалгъан эдик – къоншула болуп.

Ёмюрюмде малны не къанатлыны боюнун тарталмагъанма. Ушкок алып да марламагъанма. Элде да эр кишиле сау заманда, ала этгендиле ол жумушланы. Артда ючюбюзге кереклисин район арадан келтирип тургъанма.

Бир кере къышда бизни элчикге агъачдан чыгъып, айыу бала келеди. Жукъларгъа керек эди, алай не эсе да тынчайтмайды, баям. Кеси да бир арыкъчыкъ, акъсай, тентирей. Аны артха агъачха айландырама деп, тиширыуладан бири чыгъаргъан ушкокну кёкге айландырып атханымда, чакъырылмай келген къонагъыбызны эси аууп къалгъан эди, асыры къарыусуздан. Аны алай къояргъа жарамазын ангылап, тартып, созуп, халжаргъа кийиребиз да, бегитебиз. Кесине келгенден сора, анга эчки сютчюк ичире, зат къапдыра турабыз бир ай чакълы бирни. Бир кесек эс жыйгъандан сора, ырмах болгъанча хал ала келип, жукълап къалады. 

Ол эки къарт анга къалай къайгъылы болгъанларын айтхан къыйынды. Аланы айыу балагъа берген жылыуларын кёргенимде, адамгъа нёгерсиз болгъандан уллу къыйынлыкъ жокъду дунияда деп келе эди эсиме. Ол алай болгъанын бюгюн бютюнда бек ангылайма.

Жаз башы келип, айыу балабыз уянып, сарайны бузуп, агъач таба къачханда, аны ызындан къол булгъай сюеле эдик барыбыз да.

Айыу бизни игилигибизни унутуп къоймагъанды. Бирде, баям, бир-эки жыл озгъан болур эди, ол агъачха къачханлы, отун этерге барама. Баям, теренирек кирген болур эдим, тракторуму кюбюрчегим толтуруп бошайма, бир-эки къуругъан терек тартайым деп, бир жанына болгъанымлай, бёрю жыйын ортагъа алгъанын кёреме. Сора чабып, бийигирек терекге ёрлейме. Бири болса, къолумда балтам, къоркъакъ да тюйюлме, алай тюз былай ыспассыз ёлюп къалыргъа уа сюймейме. Энди уа манга боллугъу болду деп тургъанымлай, ёкюрюп чыгъады айыу бир жанындан. Энди бу да алагъа къошулду, энди сау кёрейим деп, къоркъама. Ол а, тракторну аллына тохтап, аркъасын тиреп, эки аягъына сюеледи да, къатына жанлагъанны ауур аягъы бла (къолу бламы?) жетдиреди. Алай эте, бёрюлени исгилтин этеди алайдан. Ол артда кетип бара туруп, акъсагъанын кёрюп, андан билген эдим эрттеги къонагъыбыз болгъанын. Терекден тюшюп, тракторума жетеме да, юйге алай къайтама.

Андан сора, ынналаны жангызлыкъларын къачырама, къууандырама деп, район арагъа барып, эки кючюк  алып келген эдим. Ала бла шуёх болгъан ыннала, къайгъырыуларын алагъа буруп, бир кесек тирилген окъуна этген эдиле, алай жашау къысхады – ала да, бир бири къолларындан тутуп кетгенча, тюз алай ауушхандан сора, мен да кёчгенме шахаргъа. Ол эки ит да биргемедиле. Жаз жылыу киргенлей барып, анда къабырланы да ариулап, тёгерекге-башха къарап кетиучюме.

– Къыйнала болурса. Тынч тюйюлдю жылыулу юйюнгю къоюп, жашар онгла болмагъан жерде кече къалгъан окъуна.

– Ким этерикди да мен болмасам аны?

– Анда жатханланы сабийлери, туудукълары...

– Алай болуп да билмейме. Ала да къарт болурла энди, сау эселе да. Не хазна билсинле, бу юйде мени къарт атам, не анам жашагъанды деп.

Эсиме ол адамны хапары келсе, къоркъуу алады жюрегими.