Жер-суу атланы буруннгуда айтылгъанларыча сакълайыкъ

Биз кесибиз окъуна иги билалмайбыз ансы  таулада, тау элле тийрелеринде атсыз  хазна таш, агъач окъуна жокъду. Аланы хар бирине,  халларына кёре неда бир затха ушатып, бир иш бла байламлы атла аталып къалгъандыла.

Сора аууздан–ауузгъа, тёлюден-тёлюге ёте айтылып турадыла. Атагъанла эртте дунияларын алышхан эселе да, жер - суу атла уа айтылгъанлай турадыла. Жарсыугъа, сёзле тюрленнген да этедиле, къысхартылып  айтылып. 

Сёз ючюн, эрттегили эллерибизден бири  Усхурну айтайыкъ. Неди бу сёз, не магъананы тутады? Аны юсюнден мен жюз бешжыллыкъ Атталаны Хусейге соргъан эдим. Ол манга былай айтды: «Усхур деген сёз Юш-Хуру дегенден тюрленип къалгъанды. Шёндю сиз «юч»  дейсиз. Алгъын а «юш» деп къоя эдиле. Буруннгуда  бу жол орналгъан жерде  жашау къурайбыз дегенлеринде, адамла  тийрени ташдан тазалагъандыла. Аланы бирге жыйып, юч хуру сюегендиле. Сора алайгъа Юш Хуру деп атагъандыла. Арттан-артха уа сёз Усхургъа тюрленеди». Аллай кёп юлгю келтирирге боллукъду.

Жыйырманчы ёмюрню биринчи жарымында уа, бютюнда Совет власть тохташып, орус миллети бу тийрелеге жайылып тебирегенде, кёп жер-суу атланы кеси тиллерине бургъандыла. Биз да аны алай нек этесиз деп айтмагъанбыз. Тыш адамыны кёлюне тиймейик, ансы, атла тюрленнгенликге не боллукъду деп къоябыз. Аны бла байламлы къауум юлгю айтайыкъ, ариулукълары бла битеу дуниягъа атлары айтылгъан жерлерибиз. Чирик, кёл «Голубое озеро» болду. Чегем чучхурла уа – Чегемские водопады. Минги тау тийреси уа - Приэльбрусье. Жангы атла адамланы эслеринде къалыр ючюн, уллу харфла бла жазып, белгиле окъуна орнатабыз, бу Чирик кёл тюйюлдю, Голубое озероду деп.

Къара-Суудан ёргерек барып, тик къаяны ортасындан чучхур чыгъады. Анга Тыжынты дейдиле. Къаяны кёп гитче тешикчиклеринден чокъуракъ тамычыла чыгъып, бир бирге къошулуп, бир ызгъа жыйышып, Холам-Бызынгы черегине саркъадыла. Шёндю уа анга Девичьи слёзы дейдиле.

Малкъар  тарында, тешиклеге кирген жерде, мындан бара сол жанында, тау  башындан саркъып келген суучукъ барды. Ол Тыжынтыдан гитчеди. Аны  аты Медиан кезлеудю. Анга уа Мужские слёзы дейдиле. Ариу тау элибиз Акъ-Суу Белая Речкагъа бурулуп къалгъанды. Кёнделенден а Гунделен болуп къаллай бир турду.  Алай болуп барса, кесибизге уа сора не къаллыкъды?

Алгъаракъда Акъ-Сууда Суу  арагъа кёпюрден ётген жерде ол элли  Гуртуланы Адикге тюбедим. Алайда жаяу жолчукъ бла туудукъчугъу бла  тюшюп келе эди. Бери жанында улоу жюрюген жол да барды. Анга сордум былайны аты бармыды деп. Ол айтды аны хапарын.

Алайда эки жол, сырт, эки черек, кёпюр барды. Барысы да бир жердедиле. Сыртха - Къыргъый Сырт, кёпюрге - Къыргъый кёпюр, жаяу жолчукъгъа уа – Къыргъый жолу дейдиле. Техника жюрюген жолну аты уа - Уллу жолду.

Ючюсю да бир атны нек жюрюте  болур. Буруннгуда  аланы атлары башхала болур эдиле. Алай жыйырманчы ёмюрню биринчи жарымында мында бир кюйсюз иш болады. Бу жерлени атлары андан сора тюрлендирилгендиле. Суу Арада Къыргъый деп тиширыу жашы бла жашай эди. Аны ючюн тиеди кюн жылыу бери  жерге, аны ючюн чыгъады къарангы кечени жарыта ай да деп, сабийин алай сюе эди ол. Жашы юйдегили болгъанда уа – къаллай бир къууанчы бар эди жарлы ананы. Энди бир туудукъларым болуп, аланы къоюнума бир алсам, менден насыплы ким болур эди деп  мурат этеди.

Жарсыугъа,  адам ахшы мурат этгенликге, жашау да кесича тюрлениуле кийире барады. Къыргъый келинни кеси айланып, соруп, мени  жашыма бек  тийишли буду деп алгъан эсе да, аны бла къайын ананы араларында бир бирни ангылау, келишиулюк болмады. Бир кюн болмаса да, экинчи кюн тиширыуланы араларында даулаш къайгъы чыгъа тебиреди.

Декабрь айны сууугъу жиликден ётеди, терезе миялада суратла ишлейди, агъачда чинар тереклени окъуна атдырады. Аллай кечелени биринде, биягъы бу юйде даулаш чыкъды, ортагъа жаш да къошулду. Ол а къатыны жанлы  болгъанында. Къыргъый анга чыдаялмады. Жюреги бек къыйыналды. Сора ич кийимлери бла юйюнден чыгъып кетди. Не келин неда жаш аналарына тохта деп айтмадыла. Биргесине бармадыла, ол угъай да, юсюне жылы кийим окъуна бермедиле.

Къыргъый а тик агъач ичи бла тюшюп, Хари сууундан  ётюп,  Фарадиннге жууукъларына барыргъа керекди. Фарадин шёндюгю Цемент заводу. Анга Орус Жер деп да айтадыла.

Жарлы ана уа келе келди. Агъач ичинде тик жаяу жолчукъ бла энишге тюшюп тебиреди. Къарангыда аягъы учупму жыгъылды, огъесе жанындан сюйген сабийи юйюнден къыстагъанына жюрегими жарылды, тёшден да тюшалмады, жууукъларына да жеталмады.

Эрттенликде ишге бара тургъан адамла тапдыла аны, жангыз ич кийимлери бла бузлап, ёлюп тургъанлай. Хапар битеу элге жайылды. Эл саулай бастырдыла Къыргъыйны. Андан бери Суу арагъа чыкъгъан жаяу жолчукъгъа Къыргъый жолу, сыртха - Къыргъый сырты,  суудан ётген кёпюрге уа - Къыргъый Кёпюрю дейдиле. Анасын юйюнден къыстагъан жашны уа эл барнак этди. Ол ёлгенде, аны дууасына хазна адам бармагъан эди деген хапар жюрюйдю.

Уллу жол а 1962 жылда ишленнгенди. Ол заманда Гуртуланы Магомет Суу  арада тытыр заводну директору эди. Агъач  мюлкню таматасы Царанин бла оноулашып, заводну эксковатору бла жырдыргъанды алайны. Андан бери ол жол бла жюрюйдюле машинала, тракторла да. Жолну жыргъанла уа  эксковаторда ишлегенле Олейников Савелий  бла Гуртуланы Алик болгъандыла. Ол жыл Магомет алайда темир быргъыладан кёпюр да ишлетген эди.

Алайда Къыргъый кёпюр къулагъында, черекге Акъ суучукъ да къошулады. Ол а мындан бара онг къолдады. Акъ ташланы юслери бла  келеди, тазады. Аны ючюн аталгъанды Акъ суу деп.

Артыкъ эсге алынмагъан къысха жерчикде ненча ат барды.  Акъ - Сууну башында Мистердоз деген жер барды. Алгъын алайгъы Элмели дегендиле. Анда элме агъач ёсгенди. Революцияны аллында  жылада уа ингилизли киши мистер Доз, алайны агъачын къырдырып, мындан Петербругга, андан Лондоннга жиберип тургъанды. Андан файтонла ишлей эдиле. Ол кезиуледе ингилизлини къолунда ишлегенле Элмеликге  Мистердоз деп къойгъандыла. Аны къой да, Суу араны черегине да Мистердоз деп атагъандыла.  Бурун а Дорбун сууу дей эдиле. Чыкъгъан жеринде уллу дорбун болгъаны  ючюн аталгъан эди алай.

Жашау тюрлениуле кийире барады. Алай жер-суу атла, тюрлендирилмей башха тилге кёчюрюлмей, бурун аталгъанларыча айтылыргъа керек болурла. Алайсыз ала сакъланырыкъ тюйюлдюле.