«Ишинги сюйгенинг бла бирге, анга хурмет берирге да керексе»

КъМР-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу, Ингушетияны маданиятыны сыйлы къуллукъчусу, филология илмуланы  доктору Биттирланы Тамара, илмуда алгъадан белгиленнген  угъай, кеси ызлагъан жол бла бара, жетишимли болгъанлай да келеди. Республикабыздан, къыралыбыздан да тышында алим эгечибизни кёпле таныйдыла, аны билимлилигин, окъуулулугъун да белгилейдиле.

Бюгюнлюкде ол илмугъа жораланнган аслам китап бла бирге  школ дерсликлени да авторуду. Гуманитар тинтиуле бардыргъан институтну къарачай-малкъар адабият бёлюмюню тамата илму къуллукъчусуду. Биз, анга тюбеп, ишини юсюнден ушакъ этгенбиз.

– Сиз бирси регионлада, Тюркде да излеу ишни бардыргъанлай, аслам затыбызны окъуучугъа белгили этгенден сора да, илмугъа болмагъанча къыйын салып, юлюшюгюзню къошхансыз. Бу затны неда теманы ачыкълагъаныма бютюн ыразыма деп, нени юсюнден айталлыкъсыз?

– Жыйырма юч китапны авторума бюгюнлюкде. Аланы къайсысы да кесича магъаналыдыла манга. Хар бирин басмалай баргъаным къадар, энди уа ма ол затны да этерге керекди деп, ишлерге кёлленеме. Илмуда бек биринчи китабым а «Шаханланы Басиятды».

Бери институтха биринчи ишлерге келгенимде ол замандагъы директору Хутуйланы Ханафий, ол кезиуде мында къабарты-малкъар адабият секторну таматасы Раиса Хашхожева, белгили алимибиз Ахматланы Ибрагим да адабият бла кюрешгениме ыразы бола, болушлукъ да кёп этгендиле, аслам затха тюшюндюргендиле. Раиса Халифовна уа жарыкъландырыучуланы юслеринден башла деп юйретгенди.

Сюйюп ишлегеним а «Харфлыкъ» (1994ж.) болгъанды. Аны фольклорну мурдорунда хазырлагъанма, жюрегим бла. Малкъар тилден школда дерслени азлыкълары ючюн аны хар тизгини да  сабийлеге сейир да болуп, эслеринде да иги къалырча этерге излегенме.

– Илмуну кёпле эригиулю ишге санайдыла, сизге уа ол неди?

– Ол эригиулюдю дегенлени мен ангылаялмайма. Бир да сокъуранмагъанма бу жол бла баргъаныма. Кесинги ишинги сюймесенг, анга хурмет бермесенг, анда ишлеялгъан да эталлыкъ тюйюлсе.  Аны  жаратмасанг, зауукълукъ да тапмайса.

Бизни халкъыбызда не къадар тас болгъан зат барды, аланы табып, бирге тийишдиргенни, жыйышдыргъанны уллу магъанасы барды. Бизни тёлю илмугъа келген заманда алыкъа материал да элпек эди. Шёндю уа алай тюйюлдю.

Аны айтханым, кёпле энди ауушхандыла. Аслам затны билгенле жашаудан кете барсала уа, илму жаны бла материалны жыйгъан да къыйын болады. Биз Кязим дейбиз, алай эсе да, аны юсюнден окъуна жокъду тынгылы китап. Аны атын белгили жазыучубуз Тёппеланы Алим алтын харфла бла жазгъанча бийикге чыгъаргъанды.

Маданиятыбызны кёп затын сакълагъан, артха къайтаргъан адамларыбызны сагъына. Таумурзаланы Далхатны, Журтубайланы Махтини, Тетууланы Хадисни да айтыргъа керекбиз. Тетуу улуну «Алтын къол» фестивалын да белгирлерге тийишлиди.

Бизни халкъны мен насыплыгъа санайма, нек дегенде Мечиланы  Кязимча, Къулийланы Къайсынча, миллетибизни кёп заты айтылырча этгенлерибиз бардыла. Кёп назмучубузну атлары унутулуп турадыла. Ала да белгили  болурла келир заманда деп сунама.

Илмуда юч ызда ишлейме дерге боллукъду–жарыкъландырыучула, дин назмула, диаспорала (сёз усталыкъ). Диаспоралагъа жораланнган биринчи китабым «Ата журтну ийнакълап» деген ат бла чыкъгъан эди. Аны кёрюп кёлленип, эки-юч автор артда кеслерини китапларын да басмалагъандыла (Бюлент Тезжан, Бурхан Йол, Леман Коч).

Илмуда бир теманы башласанг, бири башхасын излерча этеди. Архивде бир затны тапсанг, анга сейиринг бла, аны халкъгъа баямларгъа сюйюп, ишинги ол халда бардыраса. Аны себепли илмуда баш борчум–тас бола тургъан затланы артха къайтарыу болгъанлай келеди.

Билемисиз, китапны хар ким окъуп да къоймайды. Телевизор бериуле къурагъанла да бизни ишибизни ачыкъларгъа къыйын саладыла. Былайда Асанланы Кулинагъа, Сабанчыланы Арипагъа, Османланы Маринагъа, Сараккуланы Асиятха, Ахкёбекланы Асланнга да ыспас этерик эдим.

Жаш тёлюбюзде бюгюнлюкде жазыу иш бла кюрешгенлени азлыгъы уа жарсытады.

– Сиз кёп жылланы бёлюмге таматалыкъ этип да тургъансыз. Не бла эсигизде къалгъанды ол кезиу?

– Ол заманда мени башчылыгъым бла «Малкъар литератураны тарыхыны очерклери» басмаланнганды. Аслам халда магъаналы монографияла да чыкъгъандыла

Бюгюнлюкде коллективибизде билимлерин белгилерча адамла ишлейдиле. Секторну таматасы филология илмуланы доктору Сарбашланы (Гузиланы)  Алёнады, дагъыда Ёзденланы Фатима (илмуланы доктору), Атабийланы Асият (илмуланы кандидаты), Керимланы Раузат (илмуланы кандидаты) ишни биригип бардырабыз. Шёндю эки тилде да «Къарачай-малкъар жазыучуланы энциклопедиясын» жарашдыра турабыз. Китапланы орусча да жазылгъанларыны игилиги уа – ала бла, бизден сора да, башхала да хайырланаллыкъларыды. Бизни юсюбюзден толуракъ билирге онг да чыгъады.

– Кесигиз а шёндю не бла кюрешесиз?

– Бусагъатда Мечиланы Кязимни юсюнден китап жаза турама. Аны бийиклигин, уллулугъун жангыча кёргюзтюрге, ачыкъларгъа керекди. Шимал Кавказда аллай акъылман ол жангыз кесиди десем да, ётюрюк  айтырыкъ тюйюлме.Темала бардыла, жаланда ишлерге керекбиз.

– Сиз, белгили алимибиз болгъандан сора да, огъурлу анасыз эмда ыннасыз. Къалай оздурасыз бош заманыгъызны?

– Аллахны ахшылыгъындан туудукъла ёсюп келедиле. Мен да, къайсы тиширыуча, аланы барлыкъларына къууанама, къатларында болургъа, эркелетирге сюеме. Ала тукъумларыны, миллетлерини да атларын ахшы бла айтдыргъанла болурларына ышанама.