Буруннгулу акъылман былай айтханды: «Сиз бир кишини да махтамагъан, хар кимге сёгюм салгъан, бир инсаннга да онг кёз бла къарамагъанны таный эсегиз, аны кесин да бир киши сюймегенин билигиз». Хау, бардыла аллайла, алай, насыпха, аздыла. Ала кёп болгъандан Аллах сакъласын! Тилчилик, биреуге уру къазыу, аманлыкъ излеу дегенча осал затла зарлыкъдан чыкъгъанлары баямды.
Къолайсыз ышан, темирни тот басханча, адамны ичин ашайды. Зар кесинден озгъанны кёрюп болмайды, тышындан билдирмезге кюрешсе да, ичинде от жанады. Ол заманда аллай зат мени эслеп-эсиме да келмегенди, энди, кёп жыл озгъандан сора, сагъыш этеме манга зарлыкъ этген болур эдиле деп.
Институтну тарых факультетинде окъуй эдим. 1943 жыл. Урушну къаты баргъан кезиую. Биринчи курсну биринчи семестринде экзаменлени барын да «бешлеге» бердим. Аны ючюн манга кёбейтилген стипендия бериуню юсюнден ректорну буйругъу чыкъды. Эки-юч кюнден а, формасы бла биреулен келип, ушкокну сыртыма тиреп, мени шахарны милициясына сюрдю. Каланчюге урдула. Аны эшиги ачылгъанлай, жыр таууш эшитдим: «Чернотуча, чернотуча, чернотуча тучится, от фашистов палачей вся Европа мучается…» Жырлагъан а Мартин Алхасов эди, белгили журналист, кёп жылны республиканы радиокомитетинде ишлеген. Биз бир бирибизни таный эдик.
- Сени нек келтиргендиле бери? – деп сорду.
- Билмейме.
- Сени уа?
- Мени уа кеч туугъаным, аскерге жиберирге жыл саным жетмегени ючюн…
Соруу этерге экинчи кюн чакъырдыла. «Институтну коридорунда электролампочкаланы урлагъанынг ючюн терсленесе», - деди следователь.
- Ала манга неге керек эдиле, элде бизни юйюбюзде электричество жокъду, ким эсе да, кеси этип, манга атагъанды, мен бир заманда абериге тиймегенме, - деп, жилярыгъым келди. – Баям, ийнаннган болур эди айтханыма. Столунда къагъытха бир затла жазып: «Бар, эркинсе», - деди…
Гитче ишчик… Гитче адамчыкъ… Алай ол да башында айтылгъан шарт бла байламлы эди. Аты дуниягъа белгили Къайсыннга окъуна табылгъан эдиле зарчыла. Мир проспектге аны атын атауну юсюнден вопрос кётюрюлгенде, анга къажау тургъанланы араларында кесибизни таулула да бар эдиле. Жангылмай эсем, ол ушагъыусуз затха жазыу иш бла кюрешгенле артыкъда ёчдюле. Биреуге чыгъармачылыкъ жаны бла сыйлы ат аталгъанын эшитсе, зарчыны эшиги жабылды. Кече кёзюне жукъу кирмейди. Аны менден озгъан не жери барды, кимни эсе да тутхучлугъу бла болгъанды, деген сагъышла башындан кетмейдиле.
Бизни газетни редакциясында окъуна ненча анонимка жазылгъанды?! Ким болур эди ол начас! Къайдан билгин. Къара ниетлерин ичлеринде кёп жылны букъдуруп тургъанла да тюбейдиле. Эртте, кеч болса да, ол а тышына чыкъмай къалмайды. Сени кёзюнге ариу айтхандан, махтагъандан бир да къууанма. Артха бурулгъанынглай, ызынгдан дунияны аманын къуярыкъды. «Минги-Тау» журналны баш редактору Додуланы Аскерни керти да таза ниетли, жюрегинде бир инсаннга да харамлыгъы болмагъан адамныча таныйбыз. Ол айтханды: «Бек ашыгъама, бир жумушум барды, алай кетсем, мени ызымдан да манга кир къуярыкъсыз да, андан къоркъуп турама…»
Мени кесими энчи оюмум былайды: жашауубузда кёп ахшы тёрелерибиз, адетлерибиз бла бирге осал затларыбыз да бардыла. Биз бир-бирледе адамны ич тазалыгъына, адамлыгъына уллу магъана бермейбиз. Не аз да аллай даражагъа тийишли болмагъанны махтап кёкге кётюрген адетибиз барды, бир тюрлю марданы билмей.
Мирзоланы Алийни «балкаризм» деп бир сёзю болуучу эди. Кесибизча «таулучулукъ» дейик. Адамны къылыгъында кемчиликлерин кёзюне айталмайбыз, ким бла да жау болургъа сюймейбиз. Алай бла, юсюнде адамлыкъ деген ышанладан бир заты болмагъанны жамауатны арасында жалгъан даражасы ёсюп кетеди. Ол нек болады алай? Бизни асламыбыз акъылыбызда болгъанны ачыкъ этмегенибиз ючюн. Биргесине ишлегенледен, аны иги таныгъанладан башхала уа билмейдиле кимни кётюргенлерин.
Зарлыкъ бла жойкъулланыу, эштада, туугъан къарындашла болурла неда – бир арбагъа жегилген ёгюзле. Ала бир бирсиз жашаялмайдыла. Экисини да уулары барды. «Зарлыкъдан кёрюп болмаулукъ, тилчилик, сёз къозгъалыула, сатхычлыкъ чыгъадыла», - дегенди французлу философ Клод Гельвеций. Кёзбаучу уа аямай сыйынгы кётюрюр, сени юсюнгде болмагъан битеу ахшы ышанланы санга атар, билген ариу сёзюн къызгъанмаз, ичинде уа санга уу хазырлар. Алайды да, сени махтагъаннга бек ышанма. Ала бары да аллайладыла дерге тилим айланмайды, болсада бал жакъгъанча сёлешгенлени кёбюсюню ичлери таза тюйюлдю.
Мен ангылагъандан, зарлыкъ, жойкъулланыу да айыплы ишледиле. Элибизде баш иеси урушда ёлген бир тиширыу андан сау къайтханланы кёрюп болмагъанды. Ала аны къанлы жаулары эдиле. Нек? Не ючюн? Ангылаялмайма. Фронтчуну юсюнден газетде очерк кёрсе уа, отдан кёлек кийди. Манга да кёп кере тырман этгенди, сен къайда болса къачып айланнганланы жигитле этип чыгъараса газетде деп. Документлерине къарамай, мен бир кишини юсюнден да жазмайма, дегенимде: «Шёндю не тюрлю къагъытланы да къуратып къоядыла», - деди.
… Бир жол мени, обкомну басма жаны бла бёлюмюне чакъырып, аллыма письмо салдыла. Автору жокъ эди. Анонимка уа манга жазылып. «Къулбайланы Алий газетде ётюрюк хапарла айтады. Сёз ючюн, бир тюрлю аскер чыны болмагъан, урушну къарап да кёрмеген Уяналаны Аныуарны гвардияны капитаны этгенди, ауур жаралы болгъанды деп, госпитальда жатдыргъанды». Айтдым: «Мен документлерин тинтмей, бир харф да тартмайма. Уяна улуну юсюнден шартланы республиканы военкоматындан алгъанма, анда офицерлени барысыны да энчи ишлери (личное дело) бардыла. Ийнанмагъанла барсынла да къарасынла…»
Аны юсюнден бир талай заманны Биринчи Чегемде Аныуар бла бирге ишлеген инженер-къурулушчу Гергъокъланы Борисге сагъыннганымда, ол былай айтхан эди: «Уяна улуна авторитетле жокъдула, кимге да акъылында болгъанны айтып барма къояды, ким биледи, биреуню кёлюнеми тийген болур эди. Бир жол горкомну биринчи секретары Громыкону послал куда подальше…»
«Махтанмайма да андан махтанама» - аллай назмусу барды Мокъаланы Магометни. Мен а махтанама. Не затыма? Бармыды махтаныр жерим? Кеси кесиме сорама. Уллу тюйюл эсе да, барды. Сабий заманымдан башлап бюгюннге дери мен бир адамгъа зарлыкъ этмегенме, аллай зат ахыры да башыма келмегенди. Черкесланы Маштайны жашы Аскербий, Алхасов Мартин бла мен Нальчикде институтну хазырлаучу курсларында окъугъаныбызда, бир кезиуде общежитде бир отоуда жашагъанбыз. Жаннетде жатсын, Черкес улу дуниядан 45-жыллыгъында кетгенди. Ол нёгерлеринден айырмалы эди, предметни барындан да бир кибик онглу болгъанды. Маштайны сабийлери бары да иги къармашхандыла. Сарыбий сталинчи стипендиат эди.
Аскербий ариу кийиниучю эди. Юсюнде къысха къара пальтосу, аякъларында къара чурукълары, башында къара фуражкасы. Къысхасы, башындан аягъына дери къара. Аллай кийимленими сюе болур эди, билмейме. Мени уа бир эски, ичи тышына айландырылгъан фуфайкам, аякъларымда олтанлары тууар териден этилген чепген чарыкъларым. Мен, анда болгъан менде нек жокъду деп, бир заманда анга зарлыкъ этмегенме. Аныча кийинирге онгум болмагъанын ангылай эдим. Юйден анга азыкъ келтирселе, манга юлюш чыгъармай къоймагъанды.
Сёз зарлыкъны юсюнден баргъаны себепли эсибизни башха затлагъа кёп бёлмейик. Ол зат кёп тюрлюдю. Кими къуллукъгъа салыннган бир эллисине, кими кесинден эсе къолайлыракъ жашагъан къоншусуна, кими аны билим жаны бла озгъан шуёхуна зарлыкъ этедиле. Мен кёрюп болмагъан бек осал къылыкъладан бири эки бетлиликди. Аны заманында ачыкъларгъа къыйынды, нек дегенде ол къара ниетин ичинде терен букъдуруп турады. Харам ниетлиликни бла зарлыкъны араларында не башхалыкъ болгъанын иги ангылаялмайма. «Сталин да ёлмей турмаз» деген шуёхун он жылгъа тутдургъан тилчини аланы къайсы къауумуна къошаргъа боллукъду? Биягъы таулулукъ. Сен быллай аман иш этгенсе деп аны кёзюне бир киши айтмагъанды.
Зарлыкъдан тилчиликге – бир атлам. Экинчи шуёхуна неда танышына тюбесе, анга жангы хапар билдирирге ашыгъыр: «Ай юйюнге, къалай билмейсе?! Экибизни арабызда къалсын». Кеси уа ары дери битеу элге, хар тюбегенине айтханды, эшитгени кертимиди, ётюрюкмюдю, аны да билмей. 1942 жылда Къашхатауда Мокъаланы Аскербийни юсюнден быллай хапар жайгъан эдиле: гитлерчилеге къошулуп, ала бла бирге келгенди. Офицер чыны барды. Ол урушха дери Къашхатауда орта школну директору болуп ишлегенди, мени да окъутханды.
Ийнанырыгъым келмей эди ол сатхычлыкъ этген болур деп. Республиканы военкоматында документледе аны юсюнден быллай жазыу тапханма: «Командир стрелкового взвода лейтенант Мокаев Аскербий Юсупович после возвращения восстановлен в звании и должности». Къайда болгъаныны, къайдан къайтханыны юсюнден бир сёз да айтылмайды. Андан хыйсап этгенме да, ол керти да немислилеге къуллукъ этсе, къайтхандан сора анга жангыдан чынын эм къуллугъун берген угъай, илишаннга саллыкъ эдиле, деген оюмгъа келгенме.
Манга бир жаш адам тырман этген эди «сатхычны» юсюнден жазгъаным ючюн.
- Къайдан билесе ол сатхыч болгъанын?
- Элде аны таныгъан къартла алай айтадыла, гитлерчи офицер формасы бла кёргенле.
- Мен да кёргенме аны бизни элге кирген немислилени араларында, алай нек келгенин бир инсан да билмейди.
Ушакъ нёгерими ийнандыралмадым жерлешибизге жалгъан дау айтылгъанына.
Бир ауукъдан а СССР-ни Къоруулау министерствосундан район военкоматха къагъыт келди. Анда былай жазыла эди: «Жаяу аскер взводну командири лейтенант Мокъаланы Юсюпню жашы Аскербий 1944 жылда 31-чи июльда немец-фашист аскерле бла сермешледе жигитча жан бергенди. Ата журт урушну биринчи даражалы орден бла саугъаланнганды (ёлгенден сора)».
Зарлыкъдан эсе, баям, тилчиликни хатасы уллу болур. Зарчы къара ниети бла кесини ичин кюйдюреди. Тил а палах келтиреди жамауатха. Ол юйюрлени чачады, шуёхланы, танышланы, жууукъланы араларына сууукълукъ кийиреди, сабийлени ёксюз этеди. Къулбайланы Къарашайны бла аны юй бийчеси Каннатны зарлыкъ этер затлары жокъ эди – экиси да бир кибик къарангы колхозчула. Къоншуда жашагъан къатын: « Каннат Сталин жашларыбызны къырдырып тауусурукъду», - деп айтханды деди да, аны кесин да, баш иесин да 1941-чи жылны кюзюнде алдыла да кетдиле. Къайры элтдиле, ким билсин? Сабийлери ёксюз къалдыла. Къайтмадыла ала юйлерине.
Локияланы Маштайны (ол кеси фронтда эди) юй бийчесин – къара танымагъан Кёккёзню – «Совет властьха къажау агитация бардыргъаны ючюн» 1943-чю жылда тутдула да он жыл бердиле. Сабийлерини таматаларына жаланда онеки жыл бола эди. Жангыдан къарап, болжалыны жарымын кетердиле. Беш жылны уа олтурду тутмакъда. Анга тил этген не бети бла жашагъан болур эди дунияда? Алай тилчини бетими болады!
Къабарты-Малкъарны гитлерчиле бийлеп тургъан кюнледе кёп адамыбыз къырылгъанды. Ёлтюрюлгенле артыгъыракъ да Тёбен Чегемден бла Кёнделенден аслам болгъандыла. Аланы тил бла кисибизникиле жойдургъанларына сёз да жокъду. Къашхатауда эки жыйырма чакълы адамны тутхан эдиле немислиле. Насыпха, къайдан чыкъды эсе да, Эфендиланы Бахауатдин келип къалды да, эллилерин фашистлени къолларындан алды. Ол болмаса, аланы барын да Нальчикни аягъына элтип, илишаннга саллыкъ эдиле.
Кёчгюнчюлюкде да биз башыбызгъа акъыл жыймагъанбыз. Аллах бизни сынапмы кёре болур эди! Ненча адамыбыз тутулгъанды Къазахстанда бла Орта Азияда. Кимле эдиле алагъа къара сабан сюргенле? Кесибизникиле, таулула.
Биз, къалай эсе да, тюзлюк тохташтырылырына, сатхычланы, тиллеринде уулары болгъанланы атлары жамауатха туура этилирине артыкъ бек къайгъырмагъанча кёрюнеди манга. Фашист мурдарланы къолларындан ёлген тёбен чегемлилени, кёнделенчилени, ёлюмден Эфенди улу къутхаргъан къашхатаучуланы сатханла кимле болгъанлары билинмедиле да къалдыла.
