ЖОЮЛАДЫЛА СЕНИЧА ИГИЛЕ

Хочуланы Шабазны жашы Салих малкъар прозаны мурдорун салгъан жазыучуду. 

Кёнделен къуралгъанда, ары Беш да Тау элден жер излеген адамла кёчгендиле. Хочулары Бызынгыдан келгендиле. Салихни къарт атасы Чаука-хажини жамауат оноугъа тутханды, эл-жер да кёрюп, хажи болуп къайтхан, акъыллы, сабыр адам эди ол. Аланы атауул жерлеринде Кёнделенде бусагъатда правлен бла почта орналыпдыла. 

Эр кишиле башларына къаты, тири, иш кёллю адамла болсала, мюлк къурагъан, жюрютген да тынч болады. Алай бла ала жылкъы тутхандыла. Жау-бишлакъ завод къурагъандыла.  Хочулары жангы, эски властьдан да къыйынлыкъ кёргендиле: аланы бир деникинчиле тонай эдиле, бир – большевикле, кулакласыз деп, сибирьге сюрюп, чач-тюк этген эдиле. 

Салих ол юйюрде 1910-чу жылда туугъанды.  Эл школну бошап, Ленин  атлы окъуу городокда окъугъанды. Онбешжыллыгъында республикада чыкъгъан «Къарахалкъ» газетни энчи корреспонденти болуп ишлегенди. Артда китап басмагъа кёчгенди. 

Ол адабиятха жолун а назмула бла башлагъанды: «Жолдашла», «Нёгерим Мусукаланы Ахматны эсгере», «Тюнене», «Школчуланы жыры», «Даучума»…  Жазыучу алада социалист къурулушну жигитлерин махтайды. 

Малкъар тилде биринчи проза китап, «Атасыны жашы» деп, 1934 жылда чыкъгъанды. Адам таянырча, юйренирча, жазыуу, басмасы болмагъан тилде биринчи хапар жазгъан тынч тюйюл эди. Салих статьяларыны биринде алай айтханды:  «…Мен аны Максим Горькийни «Челкаш» деген хапарын малкъар тилге кёчюре туруп, аны сыфат къурай билгенинден, композициясындан юйреннгенме, дерс алгъанма», – деп.

Аны хапарлары класс кюрешни суратлайдыла. Заманны излеми алай эди. Жазыучула революцияны идеологиясына ийнанып, хар кимге да бирча берилген эркинлик, азатлыкъ дунияны жашнатырыкъ суннгандыла, анга ийнаннгандыла. 

«Сафар бла революция» 1933 жылда «Къабарты-Малкъар» альманахда басмаланнганды. 1940 жылда уа Салихни  «Хапарла» китабы чыкъгъанды. Ары «Мудах жаш», «Отда», «Эки ауана», «Тау жолда», «Озгъан заман» дагъыда башхала киргендиле.  Ол, Михаил Киреев кёчюрюп, орус тилде да чыкъгъанды. «Социалист Къабарты-Малкъар» газет былай жаза эди: «Хочуланы Салихни хапарла китабы Малкъарда къысха заманны ичинде сатылып бошалгъанды. Китапны алай сурап алгъанлары аны авторуну фахмусунданды дейдиле, – халкъны жашауун болгъаныча уста суратлай, тил хазнасыны байлыгъын хайырлана билгенинден…» 

Хочу улуну жазыучулукъ ишде бир жангылыгъы: хапар жигитни атындан айтылгъаны. Жазыучу эки оюмну, айтханны бла тынгылагъанны оюмларын, тенглешдиреди, ачыкълайды. Юлгюге «Бу эки къабыр кимнидиле?», «Жаннган отда» деген хапарланы келтирирге боллукъду. «Бу эки къабыр кимнидиле?» – халкъ бек сюйген хапарладан бири – бий-жарлы деген саясат болумлада къорууланмагъан сюймекликни юсюнденди. 

«Мудах жаш», «Жаннган отда» деген хапарла да аллай кюрешни ачыкълагъан чыгъармаладандыла.  

Класс кюрешни, къазауатны юсюнден Салих кёп жазса да, аны хапарларында лирика ышан сакъланнганлай турады. Автор, жашауну башха бети да болгъанын, адамны ич сезимине эс бёлмей къояргъа жарамазын ангылап, аны юсюнден да жазаргъа итиннгенди. «Чыпчыкъ» деген хапарны окъусанг, ол хапармыды огъесе жюрекни терилтген новелламыды деген соруугъа къаласа. Жазыучуну тилини ариулугъу, теренлиги, жютюлюгю да 70 жыл ётгенден сора да, сейирге къалдырадыла, аллай бир байлыкъ барды бу гитче хапарчыкъда: чыпчыкъны къанат желчиклери терекде акъ къырпакъны тютюн этдиредиле, къанатлы кеси уа, урчукъ башча, терек тёппесинде тёгерек айлана, кеси кесине махтана, жырлайды. 

«Бизни кеме» деген хапарында да бардыла метафорала: «сапын сюртюлген, тёгерек эшилген жыжым халкъны боюнунда кёлек жагъаны орунун алгъан эди...» – деп жазады Салих. Аны адабият хазнасы, хорламлары, мудахлыгъы да малкъар культураны бла адабиятны, проза чыгъармачылыкъны биринчи атламларыны юлгюсю болгъанлай къаладыла. 

Хочуланы Салих публицистика бла да кюрешгенди. Ол очеркле, жамауат-политика, адабият ишлени тинтген критика статьяла жазгъанды: «Жахиллик къорасын», «Пролетар само¬критика бла кесини жангылычларын тюзетмеген большевик тюйюлдю», «Жахиллик бла кюрешиу бюгюн биринчи борчду», «Мусос Жабелов», «Багъалы саугъа»… 

Хочуланы Салих кесини халкъыны къадары, тарыхы бла жашагъан жазыучу эди. Таулуланы жашаулары къалай тюрлене баргъаны, ала республикада къаллай урунуу хорламла болдурулгъанлары Хочуланы Салихни жамауат статьяларына киргендиле. «Жахиллик къорасын» деген статьясында ол: «Жахиллик бизни хар ишибизде да бек уллу чырмауду», – деп жаза эди. Ол болумну тюзетир ючюн а, билимли, эсли адамла керек эдиле.

Салих кеси ана тилибизни иги биле эди, башхаладан да аны излегенди. «Ана тилден бир-эки  сёз» деген статьясында аны юсюнден  айтады. Ана тилни байлыгъын сакълау къайсы бирибизни да сыйлы борчубузду дейди Хочу улу. Бу затла жазыучу халкъын къалай сюйгенин, аны миллетини жашауу не жаны бла да сейирсиндиргенин кёргюзтедиле.

Хочуланы Салих, кёп тюрлю фахмусу, хунери да болгъан жазыучу, малкъар адабиятда къойгъан ыз не тюрлю жанрда да кёрюнюп турады. Ол, малкъар адабиятны ёсюу, айныу жолун излей, жазыу иш бла кюрешгенлени халкъ чыгъармачылыкъдан, орус классикадан юйренирге чакъыргъанды. Аны критика статьяларындан бири  «Халкъ поэт Кязим жырлайды» деген ат бла 1939 жылда «Социалист Къабарты-Малкъар» газетде басмаланнган эди. Анда Хочуланы Салих Кязимни чыгъармачылыкъ хазнасына уллу кёллю болуп къалыргъа жарарыкъ тюйюлдю, аны саулай басмаларгъа керекди дейди. Ол иги ангылай эди келлик заманда ол ишни магъанасын. 

1939 жылда Хочуланы Салих былай жаза эди: «Кязимни тили байды, субайды эм да халкъны тилиди. Кязимни башха поэтледен энчи этген зат – аны сёзлери хар бири бирер уллу магъананы тутханыды эм да аланы хар бирини жюклери ауур болгъаныды…». 

Къулийланы Къайсын бла Хочуланы Салих бирча келмеген эселе да адабиятха,  беш-алты жыл дегенинг кёп тюйюлдю. Къайсын андан бир кесек жаш болса да, Салих бла ол шуёхлукъ жюрютюп тургъандыла. Уллу поэтни Хочуланы Салиххе аталгъан аламат назмусу анга шагъатды. 

Хочуланы Шабазны жашы Салих,
О, закий жазыучубуз, ахшы Салих!
Къалай эртте, къалай эртте тас этдик
Сени – уруш жели алды да кетди!
Бу дуниягъа уруш, палах келсе,
Кюйсюзлюк да къара желин жиберсе,
Жоюладыла сенича игиле,
Фахмулу эслиле – сени кибикле…

Къайсынны биринчи «Салам, эрттенлик!» деген жарыкъ атлы китабы басмадан чыкъгъанда, Салих кимден да бек къууаннган эди. Олсагъат ол китапны юсюнден жазгъанды. Аны рецензиясыны аты да «Салам, эрттенлик!» деп алай эди. Ол заманлада китаплагъа не тюрлю атла да атагъандыла, алай быллай жарыкъ, ёхтем ат атап китабына, малкъар литературагъа биринчи Къайсын келген эди. Къайсынны бу китабы, керти да, миллетибизге, аны адабиятына уллу магъанасы бла, жангы эрттенликча, жарыкъ, жылы, кюнлю болуп келгенди. Салих статьясында ол затланы юслеринден тынгылы айтады. Ол поэзиягъа Къайсын кийирген жангылыкъланы тинтип, бизни адабиятха фахмулу поэт келгенине къууаннганды.

Уллу Ата журт уруш башланнганда, Салих чакъырыу статьяла жазгъанды. Урушну юсюнден Салихни жаланда юч хапары барды: «Тасхачыла», «Жигитле», «Капитан Гастелло». Жарсыугъа, аны жашауу къысха болгъанды. Кеси ыразылыгъы бла ал кюнлеринден окъуна къазауатха кетип, ол 1942 жылда, пленнге тюшюп, Украинада Белая Церковь деген шахарда фашист концлагерьде ёлгенди. Алай ажымлы юзюлген эди аламат адамны, фахмулу жазыучуну, не жаны бла да билимли Салихни жашауу. Алай болмаса, бизни биринчи публицистибиз, биринчи критика статьяларыбызны автору, биринчи хапар жанрда ишлеп башлагъан жазыучубуз бютюнда аламат чыгъармала жазар эди. Хочуланы Шабазны жашы Салих кёп умутуна жеталмагъанды. Аны адабиятха берген заманы жети-сегиз жыл бла саналады. Юй бийчеси Ульбашладан болгъаны себепли, «ульбашевшина» деп, къара чёпге тюшюрюп, аны кёп къыйнагъан эдиле. Болсада, ол этген биринчи атламла таза да, таукел да эдиле. Биринчи болгъан, таугъа ёрлегенча,  къыйынды – ёлюмсюзлюкню белгиси.