«Ата-бабаларым къалай жашагъандыла, атларын не бла айтдыргъандыла – ол затла къурагъандыла автор оюмуму»

«Бу ишими кёпню кёрген малкъар халкъыма жоралайма»,- деп жазгъанды Курданланы Ибрагимни къызы Сафият «Технология изготовления балкарских кийизов и национальной одежды» деген китабыны ал бетинде. Бу магъаналы чыгъарма былтыр кюз артында дуния жарыгъын кёргенди.

Китап малкъар халкъны тарыхына, маданиятына къаллай уллу къошумчулукъ болгъанын айтып ангылатхан окъуна къыйынды. Анда ачыкъланнган темаланы араларында  кийиз бичиу, архитектура, аш-азыкъ, къумач согъуу,тиширыу, эр киши юс кийим дегенчала бардыла. Бёлюмлени хар бирини мурдору тарых материалла бла бегитиледиле. Андан сора да, бизни мында  малкъар ауузланы  тарыхларындан, адабиятдан, маданиятдан хапарлы болургъа амалыбыз барды. Эски суратла уа, заманны шагъатларыча, буруннгу тамырларыбызгъа къайтарадыла.
Бир сёз бла айтханда, бюгюнлюкде бу китапны магъанасы уллуду, теренди.  Автор кеси уа огъурлу, адепли, сабыр, ишин тынгылы билген, миллетин жаныча сюйген таулу тиширыуну юлгюсюдю. Сафият бла ушагъыбыз да окъуучуларыбызгъа сейир кёрюнюр деп ышанабыз. 

- Сафият, окъуучуларыбызны кесинг бла жууугъуракъ шагъырей этсенг эди.

- Къазахстанда туугъанма, Джамбул областьда Мерке элде. Школну мында, Элбрусда, бошагъанма.  Тырныауузда заводда ишлей тургъанымлай, университетни малкъар тил бла литература  бёлюмюне заочно кирип окъугъанма. Тырныаууз шахарда  2-чи номерли жангы школ ачылгъанда аны директору Гюлюйланы Ханапий ары чакъырады, малкъар тилден бла технологиядан сагъатла да береди. Сафият кийизле эте биледи деп эшитгенинде уа, таматабыз мектепде ол жаны бла энчи лаборатория  ачаргъа болушады. Анда сабийлени бу усталыкъны жашырынлыкъларына юйретип тургъанма.   

- Кийиз согъаргъа сейиринг къалай бла жаратылгъанды?

- Анам алтын халыла бла тигиу усталыкъны иеси эди. Аны гитче эгечи фахмулу тигиучю эди. Атамы гитче эгечи, къолдан бек уста тиширыу, эр киши кийимлени аламатларын бичип жарашдыргъанды. Къарт ыннамы уа кийиз согъуугъа уллу хунери болгъанды. Баям, аладан ётген болур манга да бир зат.

- Фахмуну айнытып турмаса, мен оюм этгенден, ол тунчугъуп къалыргъа да болур?

-  Гюлюй улу, айтханымча, ишиме бек сакъ болгъанды. Ол хар башлагъан жумушуму  эбине жетдиргинчи ызымдан болуп, къайгъырып, болушуп тургъанды. Сау болсун. Бек арыгъанма ол кезиуледе, китапха материал да алай бла жыйылгъанды. 
Лабораториябызгъа жюрюген сабийле барысы да кийиз басаргъа тюзелгендиле, ала бла бирге жангы ызла, жангы суратла къурагъан кесиме да бек сейир эди. Алай бла методика разработкала жарашдырылгъандыла, мастер-классла бардырылгъандыла, бир сёз бла айтханда, уллу жумуш этилгенди. Кертиси бла да, ол магъаналы сынам болгъанды бу ишде.

- Сора ол ишле болгъандыла «Технология изготовления балкарских кийизов и национальной одежды» деген китапны мурдорунда?

- Хау. Ханапий Османович КъМР-ни  Контроль-эсеплеу палатасындан Рахайланы Борис сёлешгенин билдиреди да, аны бла тюбеширге мени Нальчикге жибереди. Рахай улу ол заманда кёп болмай Къазахстандан къайтханын айтады, ол кеси да малкъарлылагъа бу усталыкъ къазах халкъдан кёчгенини юсюнден илму иш жазып башлагъанын билдиреди. «Бусагъатда ишим ючюн заманым жетмейди бу жумушну ахырына жетдирирге, Сафият, бир амалынг бар эсе, сен тирирек бол. Мен а не жаны бла да болушлукъ этерге хазырма», - деген эди Борис.   
Эм алгъа китапны дерсликча хазырлап, битеулю окъутуу къырал программагъа къошар умут этген эдим. Алай Устазланы усталыкъларын ёсдюрюу институтда ишими ара шахардагъы советде ол ызда ётдюрмезликлерин айтып, аны къошакъ билим бериуге жарашдыр дейдиле. Алай бла мен анга, кийизден сора да, башха бёлюмлени къошаргъа эркин болгъан эдим.

- Былайда китапха кирген темаланы юсюнден окъуучуларыбызгъа къысха хапарласанг эди.

- Бери юс кийим, аш-азыкъ, интерьер, материаловедение бёлюмлени да къошханма. Алимлерибизни, ол санда Мызыланы Исмайылны, тарых материалларын кийиргенме, андан сора да, тема бла байламлы тинтиуле,  поэтлерибизни назмулары, эски суратла къошулгъандыла.
Тинтиуле дегенде, сёз ючюн, таулуланы къумач сокъгъан станоклары болгъаны белгилиди, анга «тауат» дегендиле.  Аны къурамын, хар ууакъ керегини атын билирге сюйюп тургъанма. Оруслула анга «просно» дейдиле,  аны кереклери, аланы атлары да кёп жерледе жазылып сакъланады. Бизники уа угъай. 
Алай  кюнлени биринде, насыбым тутуп, Кёнделенден Хутуйланы Аминат бла танышама. Ол бу жаны бла хар затны ангылатады, шарт айтады. Артда сабийле бла да келип аны бла ушакъла бардырып, суратлагъа да тюшгенбиз. Аллай затла да къошулуп байыкъдыргъандыла китапны.

- Бу ишинг бла, авторча, нени энчи белгилерге сюйгенсе? 

- Ата-бабаларым къалай жашагъандыла, не бла кюрешгендиле, къаллай ашла ашагъандыла, атларын не бла айтдыргъандыла – ол затла къурагъандыла автор оюмуму.  Андан сора да, къурулуш,  сёз ючюн,  къалаланы къуралыу тарыхлары. Кийизле къайдан келген маданият хазнадыла, къайсы миллетледе жаратылгъанды аланы тамырлары, Кавказгъа ала къалай бла жетгендиле.

- Кийизле Кавказда малкъар халкъны энчи искусствосуду деп жазаса,  ол оюмну мурдорун айтсанг эди.

- Кеси заманымда Совет Союзну республикаларыны журналларын жаздырып алып тургъанма. Алада басмаланнган материаллагъа кёре чыгъаргъанма бу жаны бла эсеплени: татарлыланы, къазахлыланы, Орта Азияда жашагъанланы кийиз басханларын, оюуларын, накъышларын кёрюрге боллукъду бизни кийизлерибизде да. 

Ата-бабаларыбызны тюзледе жашагъан заманларында ол затланы билирге онглары болгъанды. Буруннгу заманлада ала андан алып келгендиле бу хунерни, аны жарашдырыу, хазырлау амалланы да. Кёчгюнчюлюк жыллада уа накъыш-оюу тизмебиз бютюн байыкъланнганды, андагъы халкъланыкъын адамларыбыз кеси кёзлери бла кёргенден сора.

- Андан сора да, сен тиширыу, эр киши миллет кийимлени юсюнден айтханынгда, аланы биринчи къарачай-малкъар халкъ хазырлап башлагъанды дейсе, ол оюмунгу тынгылыракъ ангылатыргъа боллукъмуса?

- Мени не заманда да бир соруу тынгысыз этгенлей тургъанды: битеу Кавказ  бирге ушагъан миллет кийимлени кие эсе, аланы накъышлары къарачай-малкъар кийизлени оюуларын тюзюнлей нек къатлайды деп. Гюржюлюле, чеченлиле, дюгерлиле, къабартылыла ол кийимге бизникиди деп тута эселе, сора кийиз а нек басмайсыз деген соруу тууады.

Атамы эгечини жашы осетинли тиширыуну алып жашайды. Мен анга соргъанма сен ата-бабаларынгы кийиз бичип кёргенмисе, эшитгенмисе деп. Кёрмегенди, къайдан да кёрлюк эди?!  

Чепкенни, къапталны, жыйрыкъны стилистикалары да къазахлыладан ётгенди бизге. Жаланда аланыкъыла кенгирекдиле, хауа болумгъа келишдирилип. Бизни адамла уа беллерин тартдыргъандыла, нек дегенде сууукълукъдан сакъланыр ючюн.
Аммам Геккиланы Шарипаны айтханына кёре, буруннгу заманлада  ала жыйрыкъланы  накъышларын кийизледен алып, алтын  неда чилле халы бла тикгендиле, этеклериндеги уллу оюуланы инжиле бла жасагъандыла. Анга кёре эр киши юс кийим дахазырлап, жамычыны, чепкенни, ышымланы, бирси кереклени да бирге келишдиргендиле.
Аны багъасы бек уллу болгъанды, гюржюлю бийле аллай юс кийим жыйымдыкъ ючюн ат жылкъы берип тургъандыла. Аны багъасын билгенде, бирси халкъланы келечилери да хазырлап башлагъандыла ол затланы.
Мен ачыкъ жазгъанма, хар миллет  кесини жаратылыууну, тарых жолуну юсюнден тюз эсепле чыгъарса ахшы боллукъ эди деп. Аны себепли хар бири кесини энчи миллет кийимин билирге тийишлиди,  аны тин жаны бла байыракъ халкъладан кесини жанына тартыргъа кюрешмегенлей.

- Миллет тарыхны, миллет культураны тамблагъы кюнде сакъларгъа амалыбыз бармыды?

- Амал бирликдеди. Сёз ючюн,  китап чыкъгъанда, бирле  къууаннгандан кёз жашларын тыялмагъандыла,  бирле жырлап, той окъуна къурагъандыла. Биргеме ишлегенлени къайсысыны да къолундан келлик эди бу чыгъарманы хазырларгъа, алай Аллах манга буюргъанды аны жарашдырыргъа. Кеси да Кёнделенде къозгъалыула болгъан кезиучюкде тюшген эди окъуучуну къолуна. Китап адамларыбызны кёллендирген, таукеллендирген да этгенди, жанлары къыйналып тургъан жамауатны жюреклерин чёкдюргенине да кесим шагъатма.  
Тамблагъы кюнде тарыхыбыз, маданиятыбыз бла байламлы китапла терк-терк басмалана турургъа тийишлидиле. Къумукъланы Магометни «Архитектура балкарского жилища» деген фильми чыкъанын барыбыз да билебиз, аны презентациясында залда бош жер жокъ эди.  Тёгерегибиз бир кесек къыса башлагъанда, жаш адамларыбызда  миллет ёхтемлик, миллет сезим кючленнгенине къууанама. Ала бизнича къоркъакъла тюйюлдюле, алай жашларыбыз, къызларыбыз хар затны акъыл бла, оюм бла тамамларгъа кереклисин  унутмазгъа тийишлидиле. 

- Сафият, ушагъыбызны ахырында юйюрюнгю юсюнден  да билдирсенг эди бизге.

- Беткараланы Мустафир бла юйюр къурап бир жаш ёсдюргенбиз. Къайынларымы тукъумлары артыкъ уллу болмагъанлыкъгъа, ала, бир юйюрча, бир бирлерине кючлю билеклик эте билген адамладыла. Сау болсунла.
Борис Москвада ишлейди, кесини да эки жашчыгъы барды: Азамат бла Азнауур. Тамата туудугъум Г.В. Плеханов атлы университетни тауусуп ара шахарны госбанкында урунады, гитчебиз а алыкъа онунчу классда окъуй турады. Сабийле бизни жокъларгъа бек сюедиле, ала юйюбюзге жыйышхан кюнле бек насыплы кюнлерибизден бирлеридиле.  

Ушакъны Жангуразланы Нажабат бардыргъанды.
Поделиться: