Жюреклерини тазалыкълары, акъылларыны теренликлери эм тукъумларына сакълыкълары бийик даражададыла

Малкъар Россейге къошулгъандан сора таулуланы башха халкъла бла экономика, политика, культура байламлыкъланы   бютюнда  кенгертирге онглары  болгъанды. XVIII—XIX ёмюрледе Малкъарны географиясына, тарыхына, халкъны жашау турмушуна, культурасына сейир ёсгени эсленеди. Бери тыш къыраллы, Россейли экспедицияла къуралып, тинтиуле бардырылып башлайдыла. Гюльденштедт, Рейнеггс, Паллас, Потоцкий, Клапрот, Боссе, Шаховской, Бларамберг эм кёп башха  алимле кеслерини китапларында таулуланы юслеринден сейир шартланы басмалайдыла.  

Сёз ючюн, 1736, 1743 жыллада кизляр бий Алексей Тузов Огъары Чегемге келеди. Ол элни тийресинде  дорбунладан биринде болгъаны, анга  Битикле деген басхыч элтгенин жаза эди. Бий дорбунда «… кюбюрню ичинде 8 китапны кёргенме, ала пергаментде грек тилде жазылып эдиле...» деп билдиргенди. Аладан бири  XV ёмюрде басмаланнган Инжил болгъаны тохташдырылгъанды. Артда бу китапы кёргенини юсюнден   Юлиус Клапрот да жазгъан эди.   

1779-1783 жыллада Кавказгъа тыш къыраллы жолоучу Якоб Рейнеггс келеди.  Ол а кёрген затларын тенглешдирип, дюгерлиле  бла малкъарлыла  бир халкъдыла деген оюмну айтады. Дагъыда Бахсан ауузда Орусбийланы жамауатыны юсюнден да шартланы жыйышдыргъан эди ол.  Таулуланы юслеринден  1793-94 жыллада Кавказгъа келген тыш къыраллы алимле академик   Петер  Паллас эм Ян Потоцкий да сагъынадыла.

1773 жылда академик Иоганн Гюльденштедт таулу эллени, юйлени, миллетни культурасыны, экономикасыны, жашау турмушуну юслеринден шартланы басмалагъанды.  Ол жаны бла уа бютюнда венгерли жолоучу   Янош Карой Бешшни (Бессе) жазгъанлары магъаналыдыла. Ол 1829 жылда генерал   Емануелни чакъырыуу бла Минги таугъа ёрлерге келеди.   Бессе мында тинтиуле бардырып, дюгерлилени, таулуланы, къарачайлыланы бла венгерлилени араларында бирчалыкъланы жыйышдырып, ала бир бирлерине жууукъ халкъла болгъанларын ачыкълагъан эди. «Венгерлилеге къарачайлыла бла дюгерлиледен башха бир миллет да алай къаты ушамайды»,- деп жазгъанды китабында. 

1807 жылда 28 августда   Кавказгъа къонакъгъа жолоучу, востоковед Юлиус Клапрот келеди.  1817 жылда басмаланнган «Путешествие в Грузию и Кавказ» деген китабында къарачай-малкъар халкъны  юсюнден ол былай сагъынады: «Черкеслиле алагъа каршага кушха дейдиле, мегрелле бла  имеретинле уа алагъа карачиоли дейдиле. Ала Къабартыгъа черкеслиледен алгъа келгенбиз, Маджар деген жерден кёчгенбиз, дейдиле. Къарачайлыла деп а алагъа бийлери Къарчаны аты бла аталгъанды»,- деп жазады алим.

Китапда ол къарачайлыланы бла таулуланы эллерини, къоншу миллетлени да санайды. Динни юсюнден а быллай шартланы белгили этеди: «Къарачайлыла, малкъарлылача, чегемлилеча, алгъаракълада мажюсю динни тутхандыла. Алай бюгюн а анда ислам кенг жайылыпды. Энди ала тонгуз этни ашамайдыла, алгъын аны сюйген эселе да. Бир 30 жыл мындан алгъа  къабарты дин къуллукъчу Исхакъ Эфендини болушлугъу бла мында ислам тохташханды. Бюгюн иймамны аты да Исхакъды, минарадан азанны Гучай къычырады,  молла уа Османды»,-деп жазылыпды китапда.

Анда къарачайлыланы тыш сыфатларыны, санларыны,  терилери акъ, кёзлери къара болгъанларыны, аланы араларында ногъайлылагъа неда  татарлылагъа ушаш кёзлери иничкеле тюбемегенлерини юслеринден да хапарлайды.  Андан сора да,  ол къарачайлыла ариу миллет болгъанларын, ала монгол расагъа кирмегенлерин да айтады.

Китапда Орусбийланы юслеринден  ала да къарачайлыладыла деп жазылыпды. «Элде 150 юйюр жашайды. Мында, Къарачайдан келген юйюрледен сора да, Дербентден, Эндреядан кёчгенле да асламдыла…  Чегемлилеге уа черкеслиле Чегем къушха дейдиле, анда 400 юйюр барды. Эл Чегем эм Шаурдан череклени арасында бек бийик эм къарлы тауланы этеклеринде  орналыпды. Ала бийлеге, ёзденлеге, чагарлагъа юлешинедиле. Ёзденле бийлеге къуллукъ этмезге   эркиндиле… Аланы малларыны саны жокъду, атлары асыры ууакъдан ауур жюк ташыргъа жарамайдыла, болсада  таулада адамны айландырырча къуралыпдыла. Аны ючюн аланы имеретинле бла мегрелле сюйюп сатып аладыла. 

 Малкъарлыла  гюржюле бла  къоншуда жашайдыла эмда алагъа Басиан дейдиле. Таулада ташдан ишленнген эски килисалагъа  кёре, бурун заманлада халкъны саны кёп эди. Уллу Эл деген ауул Чегем черекни тийресинде орналыпды, анда бузулгъан килисаланы мурдорлары къалгъандыла, кеслери да тик къаяда ишленипдиле.  Бери тар, жиляннга ушаш айланч жол барады. Аны къыйырларында темир чалдиш салыныпды. Паллас мында бурун заманладан къалгъан китапланы бетлерин тапханын билдиргенди.  Аладан бири грек тилде жазылгъан Жангы Заветди. Къалгъанлары уа грек тилде дин китапладыла»,-деген шартланы белгилегенди алим китабында.

Дагъыда ол Малкъарда жаныуарла кёп болгъанларын,  аланы байрамлада къурманлыкъ этгенлерин да айтады. «Малкъарлылагъа черкеслиле балкар къушха (малкъар таулула), грузинлиле – басиани дейдиле. Малкъарлыла 1200 юйюр боладыла, ала Черек, Псыгансу, Аруан черекле чыкъгъан жерде жашайдыла.     Басиатла, малкъарлыланы бий тукъумлары, даражаларына кёре къабарты уорклагъа тенгдиле. Грузин таурухлагъа кёре уа, аланы ата-бабалары осетинлиле болгъандыла. Алай бу оюмгъа энтта шагъатла табаргъа керекди. Холам эл а бийик таулада къуралгъан Холам черекни жагъасындады. Анда  сванла жашайдыла. Ала бюгюн да имеретинлилеча кийинедиле. Сванла къуру Холамда угъай, Къашха Тауда да бардыла»,- деп жазгъанды китабында Клапрот.    

Оруслу жолоучу Давидович а Минги таугъа ёрлерге келгенинде, Орусбийланы элинде тохтайды. «Жюреклерини тазалыкълары, акъылларыны теренликлери эм тукъумларына сакълыкълары бийик даражададыла. Нечик саулукълу эм ариу халкъдыла табийгъатны балалары»,-деп ачыкълагъанды ол миллетни. 

XIX ёмюрню экинчи жарымында уа ингилизли альпинист Дуглас Френфильд   таулуланы юслеринде быллай шартланы белгили этеди: «Бу миллетни Черекни тийресинде 13 мингден аслам адамы жашайдыла. Ала таулу тюрклебиз, Стамбулну ууучлагъан халкъны бир кесегибиз дейдиле кеслерине».  

Таулуланы жашау халларыны юслеринден да былай атады: «Аланы маллары кёпдю, жерчилик бла да кюрешедиле: ала зынтхы ёсдюрюп, андан ачы татыулу ичги этедиле, кеси да сырагъа ушайды. Клапрот аны Лондонда эм иги ингилизли сырагъа тенг этип жазады, алай ол терсди… Тёрелеге кёре, ала спортха энчи эс бурадыла. Тирликни жыяргъа уа ахча тёлеп тау артындан сванланы бла мегреллени келтиредиле…».
 

Халкъны культурасыны юслеринден башха жолоучула да жазгъандыла. Алимлени  илму тинтиулери бюгюн да кеслерини магъаналарын тас этмегендиле, алада Малкъарны тарыхыны, ата-бабаларыбызны жашау турмушларыны юслеринден сейир, шёндюгю тёлюлеге керекли шартладан байдыла.