Бал чибинлени жашаулары

Жаз башында, эрттенликде эртте, кюнню биринчи таякълары тийреде тауланы башларын алтын бет алдыргъандыла. Март айны биринчи кюнлериди. Тёгерекде къар эригенди. Алай, Чегем жанында, эки бир бирлерине ушагъан таулада, къар кюмюшча жылтырайды. Шошлукъну Гестенти сууну тауушу бузады ансы, тёгерекни ырахатлыкъ алгъанды. Жаз келгенликге, бир жерде да кырдык чыгъып кёрюнмейди. Чыпчыкъла да алай кёп учмайдыла, бир жаныуар да къымылдамайды. Бу кезиу кюз артына ушайды.

Алай, къымылдагъанла уа бардыла. Ол кеси да бал къошда (пасека). Мында чибинле узун эм сууукъ къышдан сора тышына чыкъгъандыла. Ала, хар бал четенни (улей) аллына басынып, ёрге, энишге таууш этип, учуп айланадыла. Кеслери да, асыры кёпден, бир бирледе бал четенле окъуна кёрюнмейдиле. Аланы хар биринде уа 40-50 минг чибин барды. Мен а, бу хапарда, бал чибинлени юсюнден айтыргъа сюеме.

Ала къышны жылы кюнлеринде, тышына да чыгъадыла. Чыкъсала да кёп турмайдыла, бал четенден узакъ кетмейдиле. Аны себепли, орунларына тышындан жукъ келтирмейдиле. Жаз а, хар жерде айланып, тау гокка хансладан чичекни букъусун (пыльца) ташыйдыла. Къарап турсанг, быланы хар бирини эки жанларында, тёгерек сары машокчукълары барды. Ол артмакъларын уяларында тюшюрюп, бир жерде да тохтамай, терк окъуна тышына чыгъып, жангыдан ишлеп башлайдыла. Чибинле чичекни букъусун илипин жанларында, суу боюнунда ёсген баппап хансдан (одуванчик) аладыла. Бир кесек заман ётгенден сора уа, тал терекледен, чертлеуюкден , сары эрикден, шапталдан эм башха терекледен бла битимледен жыядыла.

Бал чибинлени саны хар кюнден кёпден кёп бола барады. Ол кезиуде, алагъа жаш бий да тууады (матка). Бал четенде, ала къызыуда, тарлыкъда жашаргъа унамайдыла. Жаш бий, бир къауум чибинни да биргесине алып, тышына къачады. Аны бла, чибинле бир бирлерине, бир иннетлилик этгеннге да ушайды. Была тышында, сау къалыгъыз дегенча, бал четенни аллында уллу дууулдап, бир кесек заманны турадыла. Андан сора, бийикден бийикге чыгъа кетедиле алайдан. Узакъ бармай, къатларында ёсген терекни тёгерегинде учадыла. Алай эте кетип, бутакъланы бирлерине акъырын-акъырын, бир-бир ызларындан къона, кертме маталлы бола, алайда жокку болуп къаладыла. Быллай затха чибинчиле бал чибин юйюр (рой) дейдиле. Аланы бал четеннге заманында жыймасанг - башха жерге, узакъгъа учуп кетедиле. Кесинг да кёрмей тургъанлай, башха бал къошдан сени чибинлеринг болгъан жерге, аллай чибин юйюр да келирге боллукъду. Мен, юч жыл мындан алгъа, бир айны ичинде, он быллай ройдан жетисин тутханма.

Быллай ишлеге чибинчиле кёп кере тюбейдиле. Кеслери уа, не сейир, четеннге жыя тебирегенде, башха заманда юсюнге чапханлыкъгъа, мында алагъа не жууукъ келсенг да, бири да къапмайды. Дагъыда, сен ол жокку болуп тургъан чибинлени терк жыяргъа умутунг бар эсе (аланы бирге жыйгъан кёп заманны алады), жаш бийни аланы ичлеринде табып бал четеннге жыйсанг, битеу чибинле да аны ызындан ары жыйылып къаладыла. Къачхан чибинле, кеслери алларына, бал четеннге къайтып жыйылырла деген умут бла, бир бирле  четенлени бийик жерледе да орнатадыла.

Бал чибинлени тарыхы

Бал чибинле, дунияны башына, адам улудан да иги кесек алгъа жаратылгъандыла. Къурт-къумурсха къауум 140 миллион жыл алгъа жайылгъандыла. Аны себепли, адамла, бал чибинчилик бла бурунгудан бери кюрешедиле. Бу ишни бир кесек кезиулеге бёлюрге боллукъду:

- Адамланы, агъачда жашагъан чибинлени, тереклени чунгурларында, къая жарылгъан жерледе бал таракъланы, чибинлеге жукъ да къоймай, алып кетгенлери. Бу зат, чибинлени, битеу да жокъ этип къойгъанды.

- Чибинле жашагъан жерледе, балны битеу алмай, алагъа да къойгъан заман. Аны хайыры бла чибинлеге кеслери алларына жайылыргъа онг болады.

- Чибинлени бал къошлада тутуп, багъып, тап къарап эм адам болушуп жайылгъан заман.

Онсегизинчи, бютюнда онтогъузунчу ёмюрде, шекер тростник чыкъгъанда эм агъачланы къырыу башланнганда, бал четенле тутуу, сатыу да азайгъанды. Алай озгъан ёмюрню ал жылларында уа жангыдан айныу башланады, Совет Союз а бал жыйыу жаны бла сау дунияда биринчи жерни алады.

Бал чибинле битеу беш континентде да жайылгъандыла. 1500 жылгъа дери ала къуру Европада, Африкада эм Азияда болгъандыла. Аланы ичинде, Европа, бал чибинлени саны бла биринчи жерни алады, экинчи жер а Африкагъа тюшеди. Алай, Шимал Америкагъа, чибинлени Европадан 16 ёмюрде келтиргенликге, мында бал жыйгъан бла битеу континентлени хорлайдыла. Австралия бла Жангы Зеландия да аладан артха къалмайды. Саулай айтханда, шёндюледе битеу дунияда жыл сайын 400-500 минг тонна бал жыйылады.

Бал четенле тутуу (пчеловодство) эм андан келген хайыр. Бал

Бал чибинле берген затланы ичинде балны юсюнден энчи айтыргъа керекди. Была муну башха затладан эсе кёп чыгъарадыла, адамгъа да барындан эсе олду  хайырлы. Балгъа "Табийгъатны суусун алтыны" деп бошуна айтмайдыла. Ол кёп жылланы, кесини халин тас этмей сакъланады. Сёз ючюн, римлянла, тыш къыралладан келтирген кийик къанатлыларын бал ичинде тутсала, ол чыртда тюрленмей, бир талай жылланы тургъанды.

Бал эки тюрлю болады: гокка хансладан эм бир-бир хансланы чапыракъларындан жыйылгъан. Таматала айтханнга кёре, ала жаш заманларында, агъачха отуннга барсала, чертлеуюкню чапыракъларын юзюп, татлы болгъанлары ючюн, жалап айланнгандыла. Неда биченни заманында, чала туруп, дуруда бал таракъла (соты) чыкъсала, аладан бал сыгъып алгъандыла.

Балны аты, ол къалайда жыйылгъаннга кёре болады: агъачдагъы, тюздеги, сабандагъы эм таудагъы. Барындан да игиси уа, таулада ёсген жёге (липа) терекден чыкъгъан балды. Ол адамны къан тамырларын иги да тазалайды, дейдиле. Бир гектар жёге агъачдан, бир тонна бал алыргъа боллукъду.

Земзем суулары (нектар) болгъан битимлени ичинде жёгеге жетген жокъду. Минги Тауну тийрелеринде, нарат терекледен алыннган земзем суу бютюнда татыулуду.

Минг жылланы ичинде бал дарманнга саналып турады; ол саулукъгъа бек игиди. Сууукъ тийгеннге, аш орунунда жаралары неда ёпке ауруулары болгъаннга, жюрекге, къанны басымына, бауургъа, адамны кюйген жерлерине, нервалары къозгъалгъанлагъа эм кёп ауруулагъа жарайды. Алимле айтханнга кёре, балда 80 чакълы дарман затла бардыла.

Балаууз (воск)

Балаууз промышленностьда 40 ишде жарайды. Самолётланы ишлеуден башлап, юй кереклиле чыгъаргъан жерлеге дери. Аны бояугъа къошса - ол жылтырауукъ эм кючлюрек болады. Медицинада да кёп затха керек болады.

Бу, заманнга кёре, тюрленмеучю затладан бириди. Сёз ючюн, балаууз жер тюбюнде 3000 жыл тургъанлыкъгъа окъуна къурамын бир да тюрлендирмейди.

Прополис

Прополис, операциядан сора, кёп заманны иги болмай тургъан жараланы, кюйген, ашхынны жарасын, сан аурууну сау этеди. Башха дарманланы хайыры болмагъан заманда ол аладан кёп кере онглуду, адамны ауругъан жерлерин терк сау этеди. Дагъыда, прополисни хайырланнганда, анда уулу затла болмайдыла эм жалгъан ауруула тиймейдиле. Бу дарман бек эрттеден бери жарап турады адамланы саулукъларына. Мынга, башха дарманлагъача, адам юйренчек болмайды деп айтылады илму адабиятда.

Бал чибинлени уулары

Бу зат ауругъанны битеу халин тап этеди, ишге жараулулугъун кётюреди, жукъусун мажалгъа бурады эм ашха ачады. Чибинлени ууу, жел эм башха аурууланы сау этерге болушады. Бал чибинле тутхан адамны санлары аурумайды эм анга кесекле тиймейдиле. Нек дегенде, чибинчи, жаз да, къыш да бал четенлени башларын кёп кере ачады. Аланы ачханлай, ол земзем суу бла келген гокка хансланы ийисин солуйду. Башында айтылгъан дарманладан сора да, бал чибинле, адам хайырланырча, башха кёп затла чыгъарадыла.

Кюнню хали эм бал чибинле

Илму адабиятда айтылгъаннга кёре, дунияны башында арт 150 жыл кезиуде, хауа жылыдан жылы болуп барады. Жюз жыл мындан алгъа ол 13,7 градус болгъанды, бусагъатда уа-14,4 . Арктикада бла Антарктидада, Гималай таулада да бузла эрип башлагъандыла. Тенгизлени башларында хауаны жылыуу кётюрюлсе, тылпыугъа айланганнга себеп этеди. Андан сора, башха жерледе, кёп булутла жыйыладыла эм жауунла жауадыла. Анга кёре чибинле учуучу кюнлени саны да къысхаргъанды. Ол а бал жыйыуну да азгъа тюшюреди. Таулада четеннге жыйылгъан балны жаланда бир кере - къуру да июль айда аладыла. Бу кезиуге, орта сан бла тергегенде, чууакъ кюнледе, хар чибин юйюр юч килограмм бал келтиреди. Жауунлу кюнледе уа - жаланда 500-600 грамм.

Кюнню тюрлениуюне чибинле бек сезимлидиле. Аны себепли ала, кюнню хали къаллай боллугъун, кеслерини къылыкълары бла билдирирге боллукъдула. Жауун жауарыгъын неда бек исси кюн боллугъун билселе - тышына чыкъмай уяларында турадыла. Жауун жауарны аллында уа къарангы болгъунчу учуп айланадыла. Сууукъ къыш келлик болса, чибинле четенлеринде битеу тешиклени балаууз бла жабадыла. Чууакъ кюн боллукъ эсе уа чибинле узакъгъа, тау жайлыкълагъа эм сабанлагъа учадыла. Къара булутла келе туруп ала орунларына къачмай, кеслерини ишлерин бардыра турсала, жауун жауарыкъ тюйюлдю. Тышына чыгъып, орунларыны къабыргъаларына жокку болуп жыйылсала – кюн исси боллукъду. Къургъакълыкъны аллында чибинле огъурсуз боладыла эм кёп кере къабадыла. Кюн бата туруп, орунларыны юсюнде къонуп тура эселе - тамбла жылы кюн боллукъду. Эрттенлик туманлы болгъанлыкъгъа чибинле орунларыны аллында уча эселе - кюн тиерге боллукъду. Эрттенликде тышына чыкъмай, орунларында жызылдай эселе - жауун жауарыкъды. Ингирде уяларына кеч келселе уа кюн бузуллукъду.
Уяларына терк кирирге кюрешселе - жауун жауарын сакълагъыз. Къаты жел боллукъ эсе уа - ала уяларыны аллында уча келип, энишге тюшедиле.

Бу белгиле бла сакъ болургъа керекди. Быланы барысы да, бир бирледе, тюз болмазгъа боллукъдула.

Тышындан келген шартла

Бал чибинле ёлген, къырылгъан да этедиле. Анга кёп сылтау барды. Бир бирлери ауруу тийип, башхалары къыш сууукъдан, неда иссиликден, ачдан эм башха затладан. Къурт-къумурсхала, аланы ичлеринде бал чибинлени ашаучу къанатлыла, кемириучюле эм башха хайыуанла да алагъа къатылгъанлай турадыла. Бу затланы барыбызда билебиз.

Алай, арт жыллада, бал къош тутханланы чибин юйюрлери, ызсыз думп болуп башлагъандыла. Ала тургъан жерде ёлген чибинле кёрюнмейдиле. Быланы ашаучу жаныуарла да алайлада айланмагъандыла. Аны къой, сынамлы чибинчиле окъуна аланы къылыкъларында, тас болурну аллында, бир тюрленнген затла эслемегендиле.

Быллай хапарла тыш къыралладан да келедиле. Чибинлени къачыуларын техниканы жылдан жылгъа кёпден кёп болуп баргъанындан эм хауа электромагнитден толгъанындан кёредиле. Сёз ючюн, бийик вольтлу ток ызла созулгъан тийреде, ол санда уллу жолланы жанында да бал къош турса, бал чибинлени тирилиги азаяды. Шуёхладан бирлери, чибинлени къачханларын кёргенден сора, аны хатасын узакъда сюелген телевышкадан кёрюп, къошун  башха жерге кёчюргенди.

Илму адабиятда айтылгъаннга кёре, бир-бир чибин юйюрле алагъа келген, электрон эм электромагнит толкъунлагъа тёзалмай, къачып кетедиле. Башында айтханымча, мен былтыр тёрт чибин юйюр жыйгъанма. Экинчи кюн, къыйырда тургъан, тёртюнчю бал четенни башын ачып къарагъанымда, анда бир чибин да кёрмедим. Былагъа бу палахла тийген болур эдиле. Быллай чибин юйюрле, кеслери да къайры тебирегенлерин да билмей, къара булутха ушаш, жолда акъырын-акъырын бир бирлерин тас эте барадыла, барысы да тауусулгъунчу.

Башында айтылгъан затла, кёбюсю, чибинлеге азап бередиле, къыйнайдыла. Адам быланы иги жанына тюрлендирир амалы жокъду. Аны ючюн а, чибинчиле, бал къошларын ышыкъ гокка хансланы кёп баллары болгъан эм бусагъатда техниканы хатасы тиймез жерде орнатадыла. Битеу алып къарагъанда, чибин юйюрлеге тап болсун халде, не мадарны да этерге кюрешедиле.

Мен, бал чибинлени юсюнден учхара айтханма. Алай быланы хапарлары муну бла бошалмайды. Энтта да кёп зат айтыргъа боллукъду. Алгъын колхозлада бла совхозлада да болгъандыла бал къошла. Аладан сора да чибинлени иелиле да тутхандыла; кёбюсюнде абадан къауум. Бусагъатда чибин жайыу бла кёпле кюрешедиле. Бютюнда бек а, къууанчха - жаш тёлю. Аланы кёбюсю аталары эм башхала алгъын бал чибинле тутуп тургъанладыла. Аны себепли бу ишни юсюнден таматаладан гитче заманларындан окъуна хар затны да кёрюп, тынгылы ангылап, уста эм жигер чибинчиле болуп къалгъандыла. Башхала уа чибин къошла къураргъа энди юйренип башлагъандыла. Жашла, апрель айда чибин юйюрлерин, гокка хансла эртте чакъгъан жерлеге элтедиле. Июльда уа таулагъа къайтып келедиле. Бал сыкъгъан бу кезиуде болады.

Дагъыда мени айтырыгъым, бал чибинле бла алыкъа шагъырей болмагъан жаш тёлю, бу ишни иги билип, быланы жайып башласа бек иги боллукъ эди. Андан сора да, чибинчилеге, къырал бираз эс бурса, болушса, эки жанына да тап боллукъ сунама. Эки жаны да балдан толгъан, кеси да алтын кесекге ушашлы батманны къолунга алсанг, ол берекетге бек къууанаса.

Баргъан суугъа, жаннган отха эм художник ишлеген суратха адам кёз къакъмай къарайды. Бал чибинлени эрттенликден ингирге дери бир тохтамай ишлегенлерин, бал четенлени аллында басынып, кеслерича таууш этип тургъанларына да тюз ма алай, сюйюп къарап тураса. Ол а, бир кесек заманны ичинде, къайгъыланы унутдурады эм жюрекге бек асыуду, иги сагъыш этгенде. Бу айтылгъан зат, бал чибинлени дарманларындан бириди деп ышаннгылы айтыргъа боллукъду.

Беккиланы Омар. Быллым эл.
Поделиться: