НАЗМУЛАРЫ ПОЭЗИЯНЫ СЮЙГЕНЛЕНИ ЖЮРЕКЛЕРИН КЪОЗГЪАГЪАНЛАЙ ТУРАДЫЛА

Россей адабиятда бек белгили поэтледен бири Анна Ахматова туугъанлы бу кюнледе 130 жыл болады.

Сабий эсгериулеринде

Анна Ахматова Одессада туугъанды.  Атасы Андрей Горенко тенгиз аскерчи инженер болгъанды. Ол солуугъа кетгенден сора къырал контроль органлада ишлегенди. Анасы уа,  Инна Стогова, сабийлеге къарагъанды. Анна юйюрде алты сабийлени ючюнчю болгъанды. Ахматова деп, татар ыннасыны тукъумун псевдоним этип жюрютгенди. Аны сылтауу бар эди – атасы онжетижыллыкъ къызы  назмула жазып, аны атын кюлкюге чыгъарыр деп къоркъгъанды.

Анга жыл болгъанда, Анна Ахматованы юйюрю Царское село бусагъатда Пушкин шахар) деген жерге кёчгендиле. Ол заманны эсгере, поэтесса: «Сабий эсгериулерим – кёк паркланы ариулукълары, ипподром, анда чапхан гитче къолан атчыкъла. Ары мени няням элтиучю эди…» – деп жазгъанды.

Жайны уа сабийле Севостопольда тенгиз жагъасында ётдюргендиле. Анна Андреевна анда жалан аякъ, къалпакъсыз айланыучусун, къайыкъдан тенгизге секирип, уллу желде да къоркъмай жууунуучусун, кюнде териси кетгинчи кюйюучюсюн да айтады жазыуларында. Айхай да, севостопольчу ариу къылыкъгъа юйреннген къызла аны кесин алай жюрютгенине сейир этгендиле эм анга «кийик къыз» деп атагъандыла.

Ол заманда чахотка ауруу жайылып эди. Андан бир бири ызындан аны къарындашы Андрей, эгечлери Инна, Ирина эм Ия ауушхандыла. Кеси уа, ауруса да, сау къалгъанды. Ол бушууланы кётюралмай, артыкъ юйюр къайгъылы болмаучу, аладан айырылып жашагъан Андрей Андреевич кеси кесин ёлтюргенди.  Уллу юйюрню анасы уа  ахыр кюнлерин Узакъ Востокда жашы Викторну къолунда ётдюргенди.

Билим алыуну сейир дуниясында

Окъургъа Анна Андреевна Лев Толстой хазырлагъан азбука бла юйреннгенди. Алты жылында, таматаланы юйретген устазны дерслерине тынгылай, француз тилни билгенди.

Анна Андреевна Петербургда Царскосельский Мариин атлы тиширыу гимназияда окъугъанды. Алда окъуугъа кёл салгъанды деб айтырча болмагъанды, артда уа ол билим берген ажайыплыкъны ангылап, жаны-къаны бла берилгенди.

Тамам ол заманда, 1905 жылда, анасы аны атасы бла айырылып, сабийлерин да жыйып, Евпаторийге кетеди. Анда сау жыл жашагъандыла ала. Анна Андреевна андан ары окъууун анда бардыргъанды. Тауусхан а 1907 жылда Киевде этгенди. Назму жазгъанын къоймагъанды.

1908 жылда анда тиширыу курсланы юрист факультетине киргенди. Артда уа Петербургда жамауат къуллукъчу Николай Раевни тарых-адабият курсларында окъугъанды.

Назмучулукъну илхамлы жолунда

Биринчи назмусун ол онбир жылында жазгъанды. Басмада уа аны жазгъанлары бек биринчи, авторну атына да «Анна Г.» деп жазылып, 1907 жылда Парижде «Сириус» атлы журналда басмаланнгандыла. Аны редактору Николай Гумилёв эди.

Тёрт жылдан а аны назмулары «Жангы жашау», «Аполлон», «Орус оюм» газетледе басмалагъандыла. Биринчи назму китаплары «Ингир» («Вечер», 1912 ж.),  «Минчакъла» («Чётки», 1914 ж.) чыкъгъандыла. Поэт тиширыуну аты айтылгъанды. «Анна Андреевна классика халда жазады!» – деп белгилегендиле окъуучулары бла къалам къарындашлары. Тиражы минг болуп тургъанлай да, аны экинчи китабы сегиз кере,  ючюнчюсю – «Белая стая» юч кере – 1917, 1918, 1922 жыллада чыкъгъандыла.

Революциядан сора Анна Андреевна Петербургда элмюлк институтну библиотекасында ишлегенди, А.Пушкинни бла М. Лермонтовну чыгъармачылыкъларын тинтгенди, аны юсюнден жазгъанды. 1921 жылда аны эки китабы басмаланнгандыла: «Подорожник» бла «В лето Господне 1921».

1923 жылдан башлап кёп заманны ичинде бир жерде да басмаланмай тургъанды – цензура асыры къатыдан, жангыларын бермегенди,  кеси айтханлай, эскилени да киши сан этмегенди. Артда алты томлу сайламалары, «Сайламала», «Назмула» басмаланнгандыла. Аны китаплары жыллада Тель-Авивде, Мюнхенде, Москвада да чыкъгъандыла.

Ол кетгенден сора чыкъгъан китапларыны саны иги кесекди. Аны назмуларына этилген музыка чыгъармаланы саны да кёпдю. Композиторла аны «Солнце комнату наполнило», «Настоящую нежность…», «Память о солнце…», «Здравствуй!», «Сероглазый король». Дагъыда аны «Колдунья», «Белый камень», «Я улыбаться перестала», «Смятение», «Ах, дверь не запирала я», «О, жизнь без завтрашнего дня» деген эм башха назмуларына макъам такъгъгъандыла. Аланы Нина Шацкая, Ирина Аллегрова, Азиза, Александр Матюхин, Александр Вертинский, Валерий Леонтьев, Людмила Гурченко эм башха белгили жырчыла айтадыла. Анна Ахматованы назмулары дунияны кёп тиллерине кёчюрюлгендиле.

Тиширыу насыбы бла насыпсызлыгъы

Уллу поэтни юсюнден тюрлю-тюрлю жазадыла. Сыфаты: бийик, къыйылгъан санлы, гитче башыны ёхтем бурулуу, инбашында уллу къолан жаулугъу, гитче къолчукълары. «Аны жаны бла, сукъланчлы къарамай, сансыз озуп кеталмайса.  Адабият ингирледе ол назму окъургъа сахнагъа чыкъса, жаш адамла тынчлыкъсыз боладыла – алай ариу окъуй эди ол, хар къымылдауу ариу тиширыу болгъанын белгилей…», – деп эсгере эди жазыучу Ариадна Тыркова.

Аны кёпле сюйгендиле. Биринчи баш иеси Николай Гумилёв Ахматова бла Петербургда лицейде танышханды. Къызны тилей тёрт-беш кере баргъанды. Ол а унамагъанды. Артда 1910 жылда хо дегенди. Николай Степановични жууукълары, шуёхлары да, аны жалындырып айланнганы ючюн, ыразы болмагъандыла этген сайлаууна, болсада поэтессаны египетли патчах къызгъа уа ушатхандыла. Алагъа жаш туугъанды – къарачай-малкъар тилни бек таза тюрк тилге санагъан тюрколог Лев Гумилёв.

Жаш адамла бирге кёп жашамагъандыла – тёрт жыл. Ол айырылыу Николай Гумилёвха бек къыйын тийгенди – ол, кеси кесинден къачып, тыш къыраллада айланнганды. 1921 жылда Анна Андреевнаны кёрюрге келгенлей, аны тутуп, ёлтюргендиле. Назмучу ол зат мени ючюн болгъанды деп, кеси кесине аны кечалмай жашагъанды дейдиле.

Артдаракъ репрессиялагъа аны бирси баш иеси Николай Пунин да, жашы Лев Николаевич да тюшгендиле. Биринчиси юч кере тутулгъанды, 1953 жылда лагерьде ауушханды. Жангыз жашы уа, «халкъны жауу» деп, эки кере тутулгъанды. Биринчи кере анасы къырал таматагъа къагъыт жазып, аны азат этдирген эди, алай дагъыда тутхан эдиле. Ол он жыл оздургъанды тутмакъда.

Жалгъан даула бла тутулгъанланы аналарына бла юйдегилерине атап, Анна Ахматова «Реквием» атлы поэмасын жазгъанды. Аны Совет Союзну заманында букъдуруп окъугъандыла, басмада уа  ол жаланда 1980 жыллада чыкъгъанды.

Эрими ёлтюрдюле,  
Ма жашым да  тюрмеде,
Жиляу этигиз манга, адамла! – деп жазгъанды ол анда, къаламындан къан тама.

Пунинни тутханда, аны пальтосу такъгъычда къалгъанды. Назмучу аны андан алмагъанды. Баям,  ол аны юйге къайтырына ийнаннганыны белгиси эди. Бусагъатда ол юйде Анна Ахматованы музейи барды, пальто да тагъылгъанлай турады. Жашы тургъан тюрмени аллында бюгюн анасына эсгертме сюеледи.

Уллу Ата журт урушну заманында, докторла къаты болуп, Анна Андреевна эвакуацияда Москвада, Къазанда, Ташкентде да болгъанды. 1944 жылны май айында уа Петербургга къайтханды. Ол заманда  медицина илму бла кюрешген Владимир Гаршин тилегенди аны, алай Анна Андреевна анга хау не угъай дегинчи, сокъуранып, тюшюмде ауушхан юй бийчеми кёргенме,  ол унамайды деп билдиргенди.

Анна Ахматова жашау жолун 1966 жылда Домодедовада санаторийде тауусханды. Ёлюрюню аллында анда библия болмагъанына жарсыгъанды, дейдиле. Баям, Аллахны аллына жюрегин тынчайтып  барыргъа сюйгенди. Ленинградда жатады.

Ол 1956 жылда Арменияда Сыйлы грамота, 1964 жылда Оксфорд университетде сыйлы доктор деген диплом алгъанды, 1964 жылда уа  Италияда «Этна-Таормина» атлы премиягъа тийишли болгъанды. Поэтге эсгертмеле Италияда Таормина шахарда, Бежецкде, Киевде, Одессада, Петербургда (тёрт) сюеледиле.  Аны аты бла орамла, кёкде планета, жерде кратер бардыла,  Москва сууда «Анна Ахматова» деген теплоход жюрюйдю.

ХХ ёмюрню бек белгили назмучусу Анна Ахматованы жашауу тынчлыкъсыз да, бушуулу да болгъанды. Совет саясат излегенча жазмайса, коммунист партияны, башчыланы махтамайса деп, китапларын чыгъармай тургъандыла, Жазыучуланы союзундан да къыстагъандыла.  Болсада аны назмулары, арада ненча жыл ётсе да, поэзияны сюйгенлени жюреклерин къозгъагъанлай турадыла.

                                Анна Ахматова
МЕН СЮЙМЕЙМЕ ЭРТТЕЛЕДЕН…
Мен сюймейме эрттеледен,
Жандауурлукъ этсе  биреу.
Тамчы тенгли этсенг а сен,
Элтеме мен жюрегимде,
Кюнню элтген кибик, алай.
Андан жарыйды танг былай,
Тёгерекни алып саулай.

                ххх
Башхаланы унутханлай, мени
Унутургъа деп, оюмунг сени
Алай эди, мен кесими, жиляй,
Атны аякъ тюбюне атарлай.

Неда билгичлени табып, излеп,
Хыйны тамыр суула этип, тилеп,
Духбарийли жаулугъуму санга,
Сюеме деп, этерими саугъа.

Бол къаргъышлы!
Не къарамым, не жарсыуум бирде
Къатылмазла къаты жюрегинге.
Алай а ант этеме мен тангда,
Мёлек терек буруулары бла,
Кечелени къызыулары бла,
Бир заманда къайтмам деп мен санга.

ПОЭТНИ ЁЛЮМЮ
                             Борис Пастернакга

                       Къанатлылай, Къая къызы
                      этер манга жууап.
                                             Б. П.
Къайтарылмаз ауаз тохтап къалды –
Ушакъ нёгерлери орманланы.
Боллукъ болур мирзеу – жашау аллы,
Неда жукъа жауун жырлагъаны.  

Битеу гюлле – дунияда бары –
Ол ёлюмге тюбедиле чагъып.
Уллу шошлукъ алгъанды аламны –
Ол Жер деген гитче аты… къалып.

БУЛУТ КЪЫЙЫРЫНДА ТОХТАГЪАНЛАЙ…
Булут къыйырында тохтагъанлай,
Эсге тюшеди ушагъынг алай.

Санга айтхан сёзлеримден мени
Кече жарыкъ хорлайды кюнлени.

Алай, жерден айырылып кетип,
Бардыкъ, бийик жулдузлагъа жетип.

Ах, жокъ эди къарыу тюнгюлюрге
Бусагъатда, артда, не ол кюнде.

Кел, чакъырама, тюнюме къайтып,
Эшитирикча, атынгы айтып.

Ол сен ачхан эшиклени бирде
Табылмайды жабар къарыу менде.

ЖАННЕТ БОСАГЪАДА…

Жаннет босагъада тохтап, манга:
«Сакълайма!» – деп айтдынг, къарай артха.
Осуятынг, кете тургъанынгда: –
Аллах сюйген ишле… жарлылыкъда.

Кёгюм чууакъ, ачыкъ кюнде анда
Учады ол, къанатларын къагъа,
Кёреди ол, менден тилегеннге
Юлюш этеме мен ётмегимден.

Кёрген кибик уруш къазауатла,
Къызыл къанлы болгъан кюн булутла,
Ачыкъ анга мени тилеклерим,
Туура болгъан кибик сюймеклигим.

    
     Шуёхуму эсгере
                
Ийнакъ, туманлы да Хорлам кюнюнде,
Эрттен къызылсуу отунда кюйгенде,
Атсыз къабырда, тюз башсыз къатынлай,
Кечге къалгъан жаз айланады алай.

Ашыкъмайды ол къобаргъа алайдан,
Солуйду чирчик ачаргъа, жараргъа,
Жангы кырдыкны да сылайды, толуп,
Андан баппахан жумушакъ пух болуп.