Тукъумну 24 уланы уруш аулакълада къалгъандыла

                             Сакъла! Урушну хорламлы бошасакъ,

                             Бир узакъ кюнде санга къайтырма мен.

                             Анда сени бла эте шош ушакъ,

                             Уруш жолладан хапар айтырма мен.

                                                                          Отарланы Керим.                                 

Бюгюннгю кезиуде аппаларыбыз бизге юлгю болургъа керекдиле. Ала Ата журтха жау чапханда аны къорууларгъа сюелгендиле. Узакъ 1941 жылда Уллу Ата журт урушха  Таппасханланы тукъумдан 40-гъа жууукъ  эр киши кетгенди. Аладан уруш аулакълада 24 къалгъандыла.

Къыралыбызны фашистле тобукъландырыргъа излеген кезиуде жашладан бири да артха турмагъанды. Бир бирлери уа аскерге башхаланы орунларына кеслери тилеп да кетгендиле. Уллу Хорламны кюнюне дери жаланда бир ай жашаялмай жоюлгъан Таппасханланы Алиюкну жашы Тахир аллайладан бири болгъанды. Ёсюмю, саны бла да башхаладан айырмалы жаш, военкоматдан тенгине къагъыт келтиргенлеринде, аны къоюп кесин алырларын излеп, урушха ол халли атланнганды. Сермешледе кесин жаланда иги жанындан кёргюзтюп урушханы ючюн Таппасхан улу къысха заманны ичинде Къызыл Жулдузну ордени бла саугъаланнган эди. Бюгюнлюкде ол саугъа Калининград областьны тарых-художестволу музейинде сакъаланады. Тахирни къарындашындан туугъанла бир къауум жыл алгъа аны кеслерине берирлерин тилеп, къагъыт жазгъан эдиле. Алай музейден Орденни алагъа  бералмазлыкъларыны юсюнден жууап келгенди.  

1995 жылда басмаланнган «Книга памяти» китапда тукъумну анда атлары жазылгъан уланларыны 90 проценти 1942-43 жыллада жоюлгъанларын кёрюп, жюрегинг бютюнда такъыр болады. Атлары китапха тюшгенледен 1945 жылгъа дери жаланда сержант Тахир Алиюкович бла гвардии лейтенант Таппасханланы Османны жашы Мырта урушхандыла. Ала экиси да  Кёнигсберг ючюн къызыу сермешледе жан бергендиле. Мырта Шаркъ Пруссияда  Зеедаеву деген поселканы тийресинде басдырылыпды (бюгюнлюкде Калининград областьны Гурьев районуну Голубево эли). Аны аты мингле бла къырылгъан совет аскерчиленикича, анда орналгъан эскертмеде белгиленипди. Мыртаны сабийлери бла туудукълары къабырында бир ненча кере болгъандыла.

Мыртадан сора да фашистле бла урушха аны туугъан эм экиге айланнган къарындашлары да чакъырылгъан эдиле. Гитче къарындашы Мустафа къабыр юлюшюн 1943 жылда Сталинграддан узакъ болмай тапханды.  Хыйса уа, саулай къайтып, Каменка элде жашап тургъанды.

Кеси заманына кёре, Хыйса бек билимли адам болгъанды. Нальчикде Рабфакны бошагъандан сора, ол 1938 жылда Ленинградны къырал университетини филология бёлюмюне кирип, уруш башланнгынчы анда жетишимли окъуп тургъанды. Сора 1942 жылда Новочеркасск шахардагъы кавалерист училищеге жиберилип, аскерге хазырланыуну анда ётгенди. Польшаны, Румынияны, Чехияны фашистледен азатлау урушлагъа къатышханды, 3 кере ауур жаралы да болгъанды. Европада бардырылгъан сермешлени биринде ол немецлилени къолларына тюшген эди. Артта совет власть Хыйсачалагъа кеси да къыйынлыкъ жетдирир ючюн къоймагъанын барыбыз да билебиз. Къырал таматаланы бу вопросха кёз къарамлары не заманда да мени сейир этдиргенди. Къалай эсе да, ала аскерчиле жесирге кеси ыразылыкълары бла баргъан суннгандыла. Алай, кесигиз сагъыш этигиз, жауну къолунда къыйынлыкъла чегерге ким тюшерге излерикди? Бу оюнларын а власть Брежневни заманында да къоймагъан эди. Ол кезиуде окъуна Хыйса немецлилени къолларына не себепден тюшгенини юсюнден ангылатыу къагъыт жазаргъа чакъырылгъан эди… Жаралы бутлары бла къолу бек къыйнаучу эдиле ветеранны. Ол себепден жашаууну арт жылларыны асламын ол тёшекде ётдюрюп ауушханды.

 Османны къарындашы Азнауурну да алты жашындан ючюсю Къасым, Асхат эм Амаш Совет Союзну чеклеринден немецлиле  ётген кюнден башлап жанларын-къанларын аямай сермешгендиле.  Къарындашладан биринчи Къасым ёлгенди. Ол 115-чи Кавдивизияны Ростовдан узакъ болмай орналгъан Мартыновка элни тийресинде 1942 жылны август айында бардыргъан сермешинде жоюлгъанды. Асхат а бир жылдан Сталинград къатында ётген урушда ёлгенди. Асыралгъан да анда этилгенди. Уллу Хорламны кюнюн Берлинде белгилерге уа Аллах юйюрню бек гитчес Амашха буюргъанды. Аскерге 1939 жылда атланнган жаш алты жылны ичинде кёп шахарланы немецли ууучлаучуладан азатлагъанды, ол санда Москваны да. Разведкада къуллукъ эте, взводну командирини болушлукъчусу болгъанды. Тамата сержант битеу да 16 орден эм майдал бла саугъаланнганды, ол санда 1944 жылда «За оборону Москвы», «За Победу над Германией в ВОВ 1941-45 гг.», «За взятие Кёнигсберга» майдалла бла да.

Малкъар халкъны сюргюннге жибергенлеринде Амаш Сталиннге эки кере къагъыт жазгъанладан да бири болгъанды: «…1941 жылны октябрь айындан  башлап 1945 жылны тогъузунчу кюнюне дери фронтда тасхачыланы бёлюмюне командирлик этип тургъанма. Ата журт урушну 2 даражалы ордени, «За боевые заслуги» эм «За оборону Москвы» деген майдалла бла да саугъаланнганма. Беш къарындаш болабыз. Бирибиз урушда ёлгенди. Экисини юслеринден бюгюннге дери бир жукъ да билмейме. Аскерге чакъырылмай жангыз тамата къарындашларыбыз  къалгъандыла. Бюгюнлюкде анга 60 жылдан атлапды. Жангыз эгечибизни да баш иеси урушда жоюлгъанды. Мени къарындашымы бла эгечими Яникой элден Къыргъызстанны Исси - Куль областинда Кутурга элге тюшгендиле. Кёчюрген кезиулеринде ала биргелерине бир жукъ да алалмай кетгенлери себепли, бюгюнлюкде бек къыйналып жашайдыла.

Мен сизге 1944 жылны декабрь айында да бир къагъыт жиберген эдим эгечиме бла къарындашыма Къабарты-Малкъар АССР-гъа къайтыргъа эркин этеригизни тилеп. Алай НКВД-ны спецпоселенияланы ишлери бла кюрешген бёлюмюню таматасы полковник Кузнецовдан алагъа Кърым АССР-гъа кёчерге жарамайды деген жууап алгъанма. Алай мен аланы Кърымгъа жибериригизни тилемегенме. Жаланда юйюрлери бла туугъан жерибизге къайтырларына себеплик этеригизни излейме…».

Амаш Азнаурович окъуулу адам болгъаны себепли, урушдан сора Къыргъызда да анга оноулукъ бергендиле. Туугъан эли Яникойгъа къайытханда партия буюргъан къуллукълада ишлегенди. Байсолтанланы Алимни атын жюрютген колхозгъа, ызы бла уа эл советге да таматалыкъ этип, 20 жыл чакълы уруннганды. Ол тёлюге тёрелисича, кёпсабийли юйюр да  ёсдюргенди. Сабийлери бла туудукълары жыл сайын аппаларыны Рейхстагны аллында этилген суратын Москвадагъы «Ёлюмсюз полкну» сатырларында элтедиле.

Булунгучу Таппасханланы Жукай да аскерге юч жашын ашыргъан эди. Суфиян бла Муталиф 1942 жылда ёлгендиле деп белгиленеди «Книга памяти» китапда. Къазий а «За Победу над Германией в ВОВ 1941-45 гг.» деген майдал бла саугъаланнганланы санындады. Эки кере немецлилеге жесирге тюшюп къачалгъан жаш Уллу Хорламны кюнюн кёралгъанды. Туугъан жерине къайтхандан сора Быллымда жашап, алайда таш кёмюр шахтада кёп жылланы уруннганды эм кёп сыйлы грамотала эм ыспас къагъытла бла да саугъаланнган эди.

Таппасханланы Улакъны юйюрюнден а урушха жашы Магомет чакъырылгъан эди. Гитче жашы Мухадин а акъылбалыкъ болмагъан сабий эди. Алай Прохладнаны тийресинде окопла къазып, душманны жолун кесиуге себеплик этгенди. Магомет а Киев шахарны тийресинде ётген сермешлени биринде жан бергенди. Бушуу къагъыт Улакъны юйюрюне андан келген эди.

Тёбен Чегемден Таппасханланы Къубадийни да урушха юч жашы кетген эдиле. Аладан бек таматасы Исхакъ урушха дери жылкъычы болуп уруннганды. Бу сиз кёрген суратха ол 30-чу жыллада Москада ВДНХ-гъа кёрмючге баргъанында тюшгенди.

Къарындашладан ортанчылары Хажи 1942 жылда жоюлгъанды. Исхакъ бла Жабай а 115-чи Кавдивизияны къауумунда уруш этгендиле. Ростовну тийресинде ётген сермешлени биринде ала экиси да немецлилени къолларына тюшедиле. Жабай а къыйын жаралы да болады. Ызы бла, жашланы, башхала совет аскерчиле бла бирге, Германиягъа сюрюп кетген эдиле. Алай яростов тийресинде болгъан кезиулеринде жесирге тюшген таулу жашла къачаргъа таукел боладыла. Исхакъгъа да къошул дейдиле. Алай ол жаралы къарындашын къоюп кетерге унамагъанды. Бу хапарны артда аланы эгечлерине ол жашла айтхан эдиле.

Таппасханланы жашланы юсюнден информация 2012 жылда www.polk.ru сайтда табылгъанды. Анда айтылгъаннга кёре, Исхакъ Цайнтхайнеде къабыр юлюшюн тапханды. Дагъыда сайтда аны сураты бла справка халда немец тилде жарашдырылгъан къагъыт да барды.

Алай бла бу тукъумдан урушдан юйлерине саулай сегизеулен жыйылгъандыла. Музафар бла Юсюп - Къашхатауда, Оюс - Нальчикде, Амаш - Яникойда, Хыйса -Каменкада, Нуху - Ташлы-Талада, Къазий -Быллымда, Чаммак - Хасанияда жашагъандыла. Ол телюню ахыр келечиси Чаммак 2017 жылда ауушханды. Аллах барына да жаннет берсин!