Узакъ къазах жеринде

                                                                                Хапар

Сюргюнню кезиуюнде анам, тамата къарындашым, онтёртжыллыкъ жаш Масхут, мен кесим, онеки жылым толгъан Хамит, Къазахстанны Шимал жанында шахардан, район арадан да бир бек узакъда Сары Тюз деген эллерине тюшебиз. Атабыз къазауатдан немис-фашистле бла сермешеди. Ал кезиуде къагъыт келе да тургъанды. Бираздан бери ол да тохтапды. Анам аны жарсыуун этгенлей турады.

Бизден сора элде жашагъанла битеу да къазахлыладыла. Аман болмайдыла. Ким биледи, тилибиз келишгени ючюн болур эди. Была да къазахны бир тюрлюсюдюле  деп къоя эдиле.

Элде ара мюлк барды. Адамла анда ишлейдиле. Узакъ болмай, къыйырлары кёрюнмеген будай сабанла. Эр кишиле аны ёсдюредиле. Алай асламысы уа малдады. Мал а мында бек кёпдю. 

Жери бек сууукъду, аязлыды. Жаз башында, мирзеу салгъан кезиуде, Масхут жерчиликде уруннганла бла ишлейди. Аязда сууукъму ётдюрдю, къалай эсе да ёпкелерин аурутады. Аны бла кюнден-кюннге  къарыусуздан-къарыусуз болуп барады. 

Ол тыгъырыкъда уа докторму боллукъ эди. Хар саусуз кеси-кесине амал излейди. Элни адамы да аллайгъа болушургъа хап-хазырды. Башха журтладан узакъда болгъаны ючюн тюз бир юйюр кибик жашайдыла. Къарындашымы ауругъанына да бир бек жарсыйдыла. Къарт уучу киши бар эди. Ол борсукъ жау келтиреди да, анам андан къайнагъан сютге къошуп ичиреди, аркъасына, кёкюрегине сюртеди.

Кюнлени биринде, кюзге жууукъ, Масхут эл аллына баргъанлай, андан къайтмай къалады. Ингирде да жокъ, кече да келмейди. Къайгъыгъа къалабыз. Элге жайылабыз сорабыз. Бир кёрген адам чыкъмайды да. 

Адамла жыйылып, эл тийресинде да изледиле. Алай бир тюрлю хапар жокъ. Думп болду да къалды. Мен да бек жарсыдым. Анама кече-кюн демей жиляй-жиляй турады. «Къайры кетдинг, Масхут? Не болуп къалды санга? Атанг къазаутдан къайтса, жашым къайда десе, не айтырыкъма анга? Къалай къарарма кёзюне», - деп, кеси-кеси бла хапар да айтады. 

Арада ай бла жарым озгъан болур, къошдан биреу келеди да, ол айтады жашыгъыз бизде къошдады деп. Иш а былай болгъанды. Къауум малчы арбала бла тау жайлыкълагъа бара боладыла. Къарындашым а, аурууу тутуп, жол жанында олтуруп, къыстау жётел эте болады. Адамладан бири мынга  жан аурутуп: «Кел бизни бла. Анда сууу-хауасы да таза, къымыс да ичерсе, саулугъунга себеплик болур», - дейди. Ауруу къыйнап тургъан жаш арбагъа минеди да, ала бла кетип къалады. Юйге билдирирге уа аланы эслерине келмейди. Иги хапаргъа битеу эл да къууанды. Колхозну председатели малчылагъа урушуп, энди ары барып къайтхан кезиуюгюзде жашны ала келигиз деп къаты айтады.

Алай ананы жюрегинде тынчлыкъ жокъ эди. Эрттен бла эртте мени къобарды. Жол азыкъ да алды. «Барып Масхутну алып келейик», - дейди. Танг жарыгъы бла жолгъа тебиредик. Барабыз, барабыз. Бирде анам алда, бирде – мен. Кюн кюйдюрген хансны ортасында топуракъ жолну къыдырабыз. Ёзенле бла барабыз. Арада бир сырт да ётебиз. Бир кере олтуруп ауузланнган да этебиз. Кюн а тюз тёппебизден къыздырады. Ингир алагъа бир жаргамгъа жетдик, гитче, терен дорбунчугъу да барды.

Аллын да оюлгъан хунасы. Алайда ташла, шинжили чырпыла да бардыла. Айтама анама: «Энди бюгече биз былайда  тохтайыкъ. Хунасын да къалап, дорбуннга  жанлы къутулмазча этейик. Ким биледи, жаныуар жюрюген жерде хатамы, хайырмы». 

Терк окъуна, тёгерек-башда ташланы жыйып, эталгъаныбызча къалайбыз. Баш жанында уа, жетмей къалгъан жерине, шинжилди чырпыла атабыз. Биз да бошаргъа къарангы болады. Анам да, мен да дорбунну мюйюшюне къасылып турабыз. Арыгъан эдик экибиз да. Мен а къалкъып къалдым. 

Азмы-кёпмю турдукъ – билмейме. Бир арада ачы улугъан тауушха уяндыкъ. Ай да чыгъып, кече къарангысын бираз жарытып тура эди. Экибиз да секирип ёрге къобабыз да, чырпыла болгъан жерден тышына къарайбыз. Къарасанг да аллайны кёр, башымда такъыммы чач тюклерим ёрге кётюрген болур эдиле. Тёгерегибизни бёрю жыйын алып турады. Кёзлери фанар чыракълача жанадыла.

Былай бир жерлеринде турсала уа. Тохтамай ары-бери айланнганлай, хырылдагъанлай, кеслерин хунагъа урадыла. Дорбун ичине къутулургъа кюрешедиле. Болсада таш хунаны аудуралмайдыла. Къалай иги этген эдик биз аны къалагъаныбызны.

«Бёрюле адамладан къоркъадыла», - дейдиле. Хоу, бир да. Бу жыртхычла жюз адамдан да къачмаз эдиле. Баям, бир бек ач жыйын болур эди. Хунадан ёталмагъанларына да къарамай, кетер акъыллары жокъду. Бир бири ызларындан хунагъа секиредиле да, артха жыгъыладыла. Анам: «Энди мен не этейим. Бир жашым саулай тас болду. Экинчисин бёрюлеге аш этеме. Ой, мен жарлы, мен харип. Андан эсе дуниягъа жаратылмагъа эдим», - деп жиляйды.

Мен а хунаны тешигинден тышына къарайма. Бир арада жаныуарла секиргенлерин къоюп, артха олтуруп, башларын да кёкге буруп, бирден улуп тебиредиле. Жыртхычла «эжиу» этгеннге ушай эдиле. Алай ол «эжиу» сюекни ичинде жиликлени къалтырата, кеслерини къыйын къадарларыны таурухларын айтхан сунар эдинг.

Алагъа да къарай, анамы да жапсарыргъа кюрешеме: «Къоркъма, ала бери кираллыкъ тюйюлдюле», - дейме. Хунаны баш жанындан бир жерине чырпыла салгъан эдик да, алайы мени бек жарсытады. Ол жанына сакъма, анга терк-терк къарай турама.

Мени акъылымы ангылагъанча, бёрюледен бири алайгъа секирди. Бир аягъы чырпыла ортасында тешикге тюшюп, энишге салынды. Атам къазаутха кетгенде, белбауун, къын бичагъын да манга къойгъан эди. Мен къайтхынчы муну тас этмей тур, деп. Мен а аны хар заманда белимде жюрютеме. Ол эсиме тюшюп къалады да, бёрюню энишге салыннган аягъындан сол къолум бла тутуп, онг къолум бла уа бичакъ бла тартама. Бичагъым жютю эди. Бир тартханлай сюегине дери кесди. Къаны саркъып, жыртхыч ачы сынсыды. Аягъын терк артха алгъанлай, хунадан энишге бёрюлени аллына жыгъылды.

Сора акъсап, къаны да агъа бир эки атлам этгенлей, бирсилери юсюне атылып, къарап къарагъынчы жыртып, ашап бошадыла. Сейир этип къарап турдум ишге. Ол кезиуде танг аласы да аз жарый тебиреди. Жаныуарла, бир бири ызларындан тизилип, алайдан кетдиле.

Кюн иги жарыгъандан сора, биз да чыкъдыкъ бугъуп тургъан жерибизден. Терк-терк атлап ол тийреден кетип, кюн ортагъа къошха жетдик. Бизни кёргенде,  малчыла бек сейир этип: «Мында къаскъыр кёп, сиз жаяу къалай келдигиз», - дей эдиле ала. Мен да хапарыбызны айтама. 

Къарындашым Масхут бираз игирек болгъаны ючюн анам аны дагъыда эки айгъа анда къойду. Экинчи кюн элге баргъан арба бла юйюбюзге жыйышдыкъ. Сюргюнню кезиуюнде аллай бир къоркъуулу болумгъа тюшген эдик анам да, мен да.