Озгъан ёмюрню жыйырманчы жылларында Глоуланы Рамазан белгили адам болгъанды. Ол кеси Учкулан районда Къарт-Журт элде жашагъанды. Къарачай областьда жоллагъа, кёпюрлеге оноу этгенди, аны къолу жетмей хазна бузулгъан зат жангыртылмагъанды.
1910 жыллада Гочияладан Омарны къызы Аклима бла бир юйюр болгъанды. Юч жаш бла тёрт къызны аналары Аклима 1939 жылда ауушханды. Юйюрде тёртюнчю сабий, Мёлек, 1921 жылда туугъанды. Ол школну бошагъандан сора Микоян шахарда педучилищеде окъугъанды. Ызы бла, пединститут ачылгъанлай, 1941 жылны майында биринчи студент къауумну жыйынында болгъанды.
Лётчик болургъа эди мураты
Алай Уллу Ата журт уруш башланып, ары кетгенди. Къара танымагъан атасы:
– Мен санга акъыл юйретирча тюйюлме. Аллахны къонагъы бол! Къууанч бла къайт! – деп ашыргъанды. Ала кёп болгъанлыкъгъа, сайлап, Мёлек да ичлеринде болуп, жаланда онсегиз тиширыуну аладыла. Ким биледи, анасы сау болса, иймез эди. Тамата къарындашы Исмайылны уа, судьяны: «Сен урушдан эсе, мында бек керексе», – деп чакъырмайдыла.
Къызланы поезд бла Тбилисге ашырадыла. Мёлек аланы ичинде Шулавериде танкла жюрютюрге юйренеди, шофёр курсну да бошайды. Андан сора нёгерлери бла Сухумда 533-чю авиаполкну техника батальонуна жибередиле.
Ол, кече-кюн демей, Кутаисде самолётлагъа машина бла бомбала ташыйды. Бош заманы болса уа, санитар улоу бла жаралыланы жюрютеди. Кесини ишинден сора да, къысха заманнга жаралылагъа болушлукъ этерге юйренип, ол жумушну кеси аллына тындырып башлайды.
Эртте-кеч болса да, самолётха минип, душманланы башларындан окъ-топ атаргъа деген умуту таркъаймайды. Бош заманын самолётланы къатында ётдюре, радист-стрелокну иши бла шагъырей болады. Бир-эки кере тилеп, бомба атыучу самолётда учуп, кесин этген иши бла полкда тынгылы, ышанымлы кёргюзтеди. Аны радист-стрелок болургъа юйретген курслагъа жибередиле. Алай бла къыз «ТУ-2» бомба атыучу самолёт бла учаргъа хазыр болады.
Ол кезиу 1942 жылны июнь айына тюшеди. Самолётну экипажы тёртеулен болады: пилот, штурман, эки радист-стрелок. Аппаратны къоркъуусузлугъун мараучугъа сакъларгъа тюшеди.
Мёлек биринчи саугъаны – «За оборону Кавказа» деген майдалны - Майкопну къоруулагъанда алады. Ол аскер къуллугъуна алай уста юйренеди, фашист истребительлени кенгден кёргенлей окъуна, пулемётну душман таба буруп, жууукълашыргъа онг бермейди. Штурман баш бармагъын кёргюзтюп ышарса, ол заманда къызны да кёлю кётюрюле, къууана эди.
Бешинчи авиаполк Сухумдан Лабинскге кёчгенде, немислиле ишлеген аэродромда ангарла бизни самолётлагъа келишмей, аланы жангыдан эте башлайдыла. Мёлек былай айта эди: «Ангарны тюп хунасын чача башлагъанда, ташланы кетерир ючюн, тыш жанында кюрек бла топуракъны ата башлайма. Бираз къазгъанымлай, жер кеси аллына оюлуп, къап-къара чачы бла тиширыу ёлюкню башы кёрюнеди. Олсагъатда аякъ тюбюмде, батып баргъанча болуп, ачы къычырама.
Нёгерлерими бири тюшюп, тёгерегинде топуракъны кюрек бла тырмалап, ёлюкню ачады. Урушда мен кёп тюрлю зат сынагъанма. Алай бу такъыйкъадача жюрегими титиретген ачы кёргенме деб а билмейме. Эркегырыу сабийчик, къолунда жумушакъ разин маймулчукъну тутуп, тиширыуну къоюнуна къысылып тура эди. Фашистле аэродромну сала туруп, таш-кирпич излей турмай, бош хууур жерлеге адам ёлюклени буштукъ этип баргъандыла».
Темир аты бла жесирни келтириу
Андан сора Мёлек иги кесек заманны Шимал Кавказны кёгюнде учханды. Кёп кере Къарачай шахарны, Тебердини, Учкуланны юслери бла бара, душманнга бомбала жаудургъанды. Бир жол къарыулары тенг болмагъан къазауатда ол ауур жаралы болуп, госпитальгъа тюшгенди. 1944 жылны майында саулугъун тюзетип, госпитальдан чыкъгъанда, учаргъа эркин этмегендиле. Сора биринчи Украин фронтда танк полкга механик-водитель болуп баргъанды.
Чыгъыш Карпатда къаты танк сермешде уруш эте тургъанлай, Мёлек, машинасына от алдыралмай къалады. Тышына чыгъарча болмайды, снарядлары бошалгъынчы, душман танкланы жууукъ жибермей, къазауат этеди. Бошалгъандан сора, пулемёт бла атып, танкга жууукълашыргъа онг бермейди. Бизни аскер къыз болгъан жерден бир-эки километрча бирге кюнчыгъыш таба артха тебип, уруш алайда иги биле-биле шошаяды.
Мёлек эки нёгери бла танкны ичинде къаладыла. Тёгереклерин душман аскерле алып, андан чыгъып, бёлюмлерине къошулур онг болмай, не этерге билмейдиле. Алайлай суху келген немисли женгил «Т-2» жууукълашады. Андан эки адам тюшюп, жангы танкга къарайдыла. Аны ичинде адам болгъанын ангылап, кюрешедиле, чыгъаралмайдыла.
Болмагъандан ары Мёлекни къурч машинасын кеслериникине тагъып сюйрер умут этедиле. Бир жыйырма метр чакълы тартханлай, аккумулятору от алып, темир ат ишлеп башлайды. Немисли танк не жаны бла да къарыусуз болгъаны себепли, аны бизни танк сюйреп башлайды. Мёлек, аны тарта, уруш баргъан чекни иги кесек ары жанына ётюп, совет аскерге къошулады. Жесирлени танкдан чыгъарсала, аладан бири – иги къуллугъу болгъан офицер. Ол, аны бери Мёлек келтиргенин кёргенде, кёкюрегинде темир жорну тешип:
– Мен угъай, сен тийишлисе бу саугъагъа, – деп, анга узатады.
– Мен фашист Германиягъа къуллукъ этмейме, Ата журтуму къоруулайма, – деп, къыз жорну немислини юсюне атып, чыгъып кетеди. Бу жигитлиги ючюн къызгъа Ата журт урушну орденин бередиле.
Гюржюге къачыу
Андан сора Чехословакияда урушады, къазауатны Мюнхенде бошайды. Хорламдан сора тюзюнлей туугъан эли Къарт-Журтха къайтады. Келсе, бир деп бир къарачайлы жокъ, элде тыш адамла. Адам жашамагъан юйле уа мурдор ташларына дери оюлуп. «Бир да болмаса да, анамы, ёлгенлерими къабырларын кёрейим», – деп, къабырлагъа атланады. Анда да, жау чапханча, былайда бу жатады деп айтырча, бир къабыр табалмайды – сын ташла бири сынып, ууалып, бири тюп мурдору бла чыгъарылып.
Жангыз да, гурушха этип, бир обаны къатына келип, сыннган сын сыныкъны жерден бир жанына аудуруп, анда Аклима деген жазыуну окъуп, анасыны къабыры болгъанын биледи. Алайда обаны юсюн къолу бла сылай, битеу тарыгъыуларын айта, къаты сарнау этеди, бир да болмагъанча къыйналады.
Иги кесек жиляп, кёлюн басхандан сора юйюрюн къайры ашыргъанларын билирге деп военкоматха атланады. Тюгел ары да жетгинчи, таныш черкес тиширыугъа тюбейди. Ол: «Ары баргъанынглай, тутмай къоярыкъ тюйюлдюле», – деп, жолундан арсарлы этип, ызына къайтарады.
Къарачайда кёрюнюрге жарамагъанын ангылагъандан сора Мёлек кеси уста билген Гюржюге атланады. Кутаис шахарда бир кесек солуу алыргъа жангы ишленнген юйге къаршы терек салкъында олтуруп тургъанлай, ол юйню босагъасында шагъырей жазыулагъа кёзю жетеди. Жууукъ келип окъуса, ол а тамата къарындашыны сын ташы. Алайда чёгелеп, жаягъын жазыугъа салып, ачы жиляйды. Билген Аллахды, инбашына тийген адам къол эсин бёлмесе, тохтарыкъ болмаз эди. Жашау ортасына келген аскерчи, кёкюрегинде бир къауум орден, майдал жылтырай, таза орус тилде:
– Солдат, кто тебя обидел? – дейди.
Къыз анга болумну ангылатханда, ол:
– Сизнича кёп башха миллетлеге этилген артыкълыкъды бу, – деп, хаталары болмай, сюргюннге ашырылгъанланы санай кетип: – Эгешчигим, жиляп сен табарыкъ жокъду. Орта Азиягъа атлан, – деп, жол юйретип, ашырады.
Мёлек, Азербайджаннга ётюп, андан паром бла Красноводскге жыйылады. Андан ары поезд бла, мине-тюше, Фрунзеге (Бишкек) келип, юйдегилерин излеп башлайды. Миллетден, ким да болсун, адамгъа жолугъуп, алай бла сурашдырайым деп, базаргъа барады.
Айлана кетип, къол бла тигилген чарыкъла бла къумашчыкъла сата айланнган эки тиширыугъа жолугъады. Бири Фрунзе районда Уржар деген элде тургъанын, аланы элден узакъ бармай Балашовкада Ортабайладан Зурум деп тиширыуну таныгъанын айтады, чам атын да сагъынады. Къалай тюрлю барлыгъын билгенден сора суху жолгъа атланады.
Билген Аллахды, жарты сагъат да сюелген болмаз эди, «ЗИЛ» машина Мёлек къол-зат кётюргюнчю кеси тохтайды. Шофёр баям, аскер кийими бла, кёкюрегинде орденлерин, майдалларын эслеп, къазауатдан келгенин ангылап, тиширыу болгъанына уллу сый бере, улоудан тюшюп, къайры баргъанын сорады. Сора бара кетип, къамишбаш юйге жууукъ тохтайды. Андан а Зурум чыгъады. Ол кенгден окъуна Мёлекни танып:
– Оу! Сенден алгъа ёлейим! – деп, абына-сюрюне, чабалгъаныча чабып, боюнуна тагъылып, бетинден уппа эте, кёлю толуп жиляйды.
Къумукълу болуу
Мёлек Зурумдан бир ыйыкъ чакълы бир тансыгъын алып, атасы болгъан жерде тохташыргъа оюм этеди. Алай болмайды, тасхачылары билдирип, комендант аны чакъыра адам иеди. Ол бошдан болмагъанын ангылап, кёзге илинмезча, аскер кийимлерин тешип, Зурумнукъуланы кийдирип, муну жашырын жолла бла Фрунзеге ашырадыла.
Бу болумну кёрген Мёлек, поездха минип, Ашхабадха атланады. Андан Красноводскге жетип, Бакугъа ётеди. Сора сагъыш эте кетеди да, Дагъыстаннга барып, не боллугъун анда сакъларгъа таукел болады. Къумукълула – муслийманла, тиллери да къарачай тилге жууукъ. Ол оюмгъа тохташып, тюзюнлей Махачкъалагъа жол кёл алады. Андан а Къызыл-Юрт деген элге барады.
Лезгинли тиширыу бла келишип, аны юйюнде орналады. Экинчи кюн юсюн-башын да сылап-сыйпап, эл советни таматасы ишге келирден алгъа конторну аллына барып, агъач шинтикчикге олтуруп, аны сакълайды. Ол да терен сагъышда тургъанлай, эсин эркегырыу бёледи. Ол, атын айтып, Мёлек бла танышады.
Азрет алда, Мёлек ызындан конторгъа киредиле. Къыз, бир тюрлю жукъ жашырмай, саулай болумну айтып, болушурун тилейди.
Эр киши, бир кесек сагъыш этип:
– Тил билгенинг игиди. Бюгюнден башлап сени къумукълуса. Андан арысын заман кеси кёргюзтюр, – дейди.
Сора, къагъытланы кереклисича жарашдырып, школну директоруна сёлешип, къызны анда ишге алырча этеди. Мёлек школда сабийлени орус тил бла тарыхдан окъута башлайды, анга бир отоулу фатар бередиле. Ол Зурум бла жашыртын письмо байламлыкъ жюрюте, юйдегилеринден хапар биле турады. 1947 жылда аны депутатха айырадыла.
Эки жылдан Азретни Махачкъалагъа кёчюрюп, аны орунуна Мёлекни эл советге председатель этедиле. Ызындан кёп жаш айланады. Ол а лак миллетли Ибрагимов Борисни жаратып, анга барады.
Ата журтха къайтыу
Дагъыстан Республиканы Баш Советини Президиуму Мёлекни эки кере Сыйлы грамота бла саугъалайды. Юйюрге къызчыкъ бла жашчыкъ къошуладыла. Сталин ёлгенден сора кёчгюнчюле аз-аздан ызларына къайта башлайдыла. Мёлек да, Борис бла оноулашып, юйюрю бла Ата журтха атланады. Жарсыугъа, сюргюнден сау-эсен къайтхан ахлуларыны орталарында атасы Рамазанны кёрмейди. Аны къайгъы этдирмейбиз деп билдирмегендиле ансы, ол 1946 жылда ауушхан эди.
Ата журтда Мёлек Домбайда эл Советни председатели болуп бир къауум жыл ишлегенди. Аны таныгъан фахмулу жазыучу Аппайланы Билалны: «Ол къуллукъда ишлей тургъанлай, Мёлек, малла тутуп, кёп кере айран ичиргенди бизге», – дегенин кесим эшитгенме. Айтхылы тиширыу Домбайдан Къарачай шахаргъа келип, арт жыллада китап басмада урунуп тургъанды. Аты халкъны ауузуна иги бла тюшген жигит 1996 жылда ауушханды. Саулай да Теберда келгенча жыйылып, алай асырагъанды аны жамауат.
